Dawne tereny klasztorne w Trzemesznie, woj.wielkopolskie, powiat gnieźnieński , gmina Trzemeszno
Szlak przyrodniczo-historyczny dawnych terenów klasztornych w Trzemesznie
Gmina Trzemeszno położona jest we wschodniej części województwa wielkopolskiego, w powiecie gnieźnieńskim. Szlak znajduje się w południowo – zachodniej części miasta Trzemeszno.
Rozpoczyna się on w charakterystycznym punkcie Trzemeszna, a mianowicie na placu Kosmowskiego, gdzie usytuowana jest Bazylika p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W pobliżu znajduje się Alumnat oraz Zespół Szkół Gimnazjum i Liceum im. Michała Kosmowskiego, które również będą przedmiotem naszego opisu. Aby dotrzeć do cmentarza parafialnego, czyli ostatniego, najdalej wysuniętego na południe punktu naszego szlaku, należy minąć wszystkie wymienione budynki i udać się w stronę Alei Lip, noszącej od 21 kwietnia 2008 roku nazwę Alei ks. Marcelego Kowalskiego. Podążając aleją złożoną z lip drobnolistnych i szerokolistnych, łącznie stanowiących dwuszereg 92 drzew po obu stronach dróżki i podziwiając po prawej stronie Jezioro Kościelne, docieramy w końcu do miejsca przeznaczenia. Opracowany przez nas szlak nie zajmuje stosunkowo wielkiej powierzchni, ale obejmuje tereny, na których skumulowane są najbardziej wartościowe pod względem historycznym i zabytkowym obiekty, jak również miejsca o niezwykłych walorach przyrodniczych. Są one chlubą i dumą każdego trzemesznianina, który w odpowiedzi na pytanie: Co warto zobaczyć w Trzemesznie? - bez wahania wskaże na opisany przez nas obszar.
Historia
„Trzemeszno należy do najstarszych osad w Wielkopolsce. Najdawniejsze ślady życia ludzkiego na terenie miasta i okolic pochodzą z okresu neolitu. Nazwa Trzemeszno wywodzi się od kwiatu czeremchy, której dawna postać fonetyczna brzmiała trzemcha.
W X-XI wieku nad jeziorem trzemeszeńskim istniał gród obronny. Prace archeologiczne prowadzone na terenie miasta i okolic potwierdzają znaczącą rolę trzemeszeńskiego grodu w początkowym okresie państwowości polskiej.
Od XII wieku rozwój Trzemeszna ściśle wiązał się z działalnością klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna. Trzemeszeński klasztor był potężną budowlą i należał do największych obiektów tego typu w Europie. Stanowił on ośrodek kultury, a szkoła klasztorna znana była z wysokiego poziomu – jej absolwenci kontynuowali naukę w Akademii Krakowskiej. Biblioteka klasztorna słynęła z cennych i licznych zbiorów. Część bogatego księgozbioru zrabowali Szwedzi podczas potopu.
W 1382 roku Trzemeszno, będące własnością klasztoru, uzyskało prawa miejskie. (...)
W połowie XVII wieku, w wyniku najazdu szwedzkiego, nastąpił upadek gospodarczy miasta. Podźwignięcie się z tego upadku wiązało się z wszechstronnym mecenatem opata trzemeszeńskiego klasztoru Michała Kościeszy Kosmowskiego oraz z rozwojem sukiennictwa. Dzięki staraniom opata Kosmowskiego rozbudowano miasto i bazylikę, powstały nowe osady, młyny, szkoły, instytucje i fundacje charytatywne. (...) Podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 roku mieszkańcy Trzemeszna i okolic dzielnie walczyli w obronie miasta. W latach okupacji miasto włączono do III Rzeszy. Niemcy uciekając z Trzemeszna spalili bazylikę i budynek gimnazjum.”
[www.trzemeszno.com/index.php]
OBIEKTY HISTORYCZNE SZLAKU
Bazylika p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (fot. nr1)
Bazylika stanowiła dawniej klasztor pw. Najświętszej Maryi Panny, który powstał około X lub XI w. Odbudowano go w stylu romańskim około XII w. W roku 1424 został przebudowany w stylu gotyckim. Jako barokowa Bazylika, ufundowana przez opata Michała Kościeszę Kosmowskiego, została zbudowana w latach 1762-1781 według projektu Efraima Schroegera. Pod koniec II wojny światowej uciekający Niemcy spalili bazylikę zamienioną w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945) na magazyn odzieży. Spaloną budowlę z wielkim pietyzmem odbudowano, rekonstruując w detalach elementy wyposażenia wnętrza. Bazylika Trzemeszeńska uważana jest za perłę późnego baroku w Wielkopolsce. W kościele znajdują się epitafia oraz tablice, upamiętniające wybitnych trzemesznian m.in.: Michała Kosmowskiego, Jana Weissa, Hipolita Cegielskiego.
Kolegium Trzemeszeńskie (fot. nr 2 i 3)
Kolegium zostało założone w 1773 roku przez opata Michała Kościeszę Kosmowskiego wraz z konkwitem dla 22 alumnów. Szkoła rozpoczęła działalność w 1776 roku. Zachowany do dziś alumnat, dawna siedziba szkoły, to trójskrzydłowa budowla barokowa połączona wczesnoklasycystyczną bramą zdobioną herbami Korony i Litwy oraz herbem Poniatowskich. Od 1938 roku patronem Collegium Tremesensis jest jego fundator Michał Kosmowski. Do wychowanków szkoły należą tak znamienici Polacy jak: pułkownik Jan Kiliński – uczestnik Insurekcji Kościuszkowskiej, Marian Langiewicz – przywódca Powstania Styczniowego; Jędrzej Śniadecki - profesor Uniwersytetu Wileńskiego; Hipolit Cegielski – pionier polskiego przemysłu w Poznaniu; arcybiskup Florian Stablewski, Józef Chociszewski – zasłużony pisarz ludowy czy ksiądz Kazimierz Zimmermann – rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Na terenie szkoły znajdują się tablice, upamiętniające walkę o polskość, podejmowaną przez jej wychowanków i profesorów oraz ich martyrologię podczas II wojny światowej. Pod koniec wojny uciekający Niemcy spalili wraz z bazyliką także gimnazjum. Obecnie szkoła posiada aż 3 budynki, z których pierwszy jest najstarszy i pełen pamiątek po działalności patriotycznej jej wychowanków.
Cmentarz parafialny
Dawniej na terenie cmentarza znajdował się ogród klasztorny i do dnia dzisiejszego nie zachował się żaden dokument, informujący o likwidacji ogrodu i założeniu w tym miejscu cmentarza. Jest on obecnie jedynym czynnym cmentarzem, przeznaczonym do grzebania wszystkich mieszkańców Trzemeszna i okolicy. Na trzemeszeńskiej nekropolii znajduje się wiele pomników, upamiętniających znane osoby związane z historią naszego miasta, m.in.:
Pomnik Klemensa Tomczeka (fot. nr 4) - wybitnego geologa i podróżnika, współorganizatora pierwszej polskiej wyprawy do Afryki;
Grób żołnierza Kościuszki (fot. nr 5 ) - Grób Grzegorza Klejpady, żołnierza Kościuszki, zmarłego 24 maja 1867r.;
Kamień „Ojcu Syn z Syberyi” (fot. nr 6) - pomnik postawił swemu ojcu, po powrocie z 20-letniego zesłania na Syberii, uczestnik powstania styczniowego Franciszek Wlekliński;
Pomnik Poległym –1848 ( fot. nr 7) - grobowiec z okresu ,,Wiosny Ludów; w którym spoczywa 11 powstańców);
Obelisk „Poległym męczennikom więzień, łagrów i zesłania” (fot. nr 8) - obelisk jest wyrazem pamięci ofiar represji stalinowskich wobec oficerów, żołnierzy i obywateli polskich, którzy zginęli lub cierpieli w okresie II wojny światowej na terenie byłego Związku Radzieckiego;
Płyta poświęcona mjr. Mieczysławowi Paluchowi (1888-1942) (fot. nr 9) - pamiątkowa płyta granitowa, poświęcona jednemu z głównych organizatorów przygotowań, a potem dowódcy powstania wielkopolskiego;
Pomnik – Mogiła zbiorowa poległych w latach 1939 – 1944 (fot. nr 10) - w mogile spoczywa 60 osób, które zginęły, stawiając opór najeźdźcom hitlerowskim; tablicę odsłonięto 15 lipca 1960 roku w 15. rocznicę wyzwolenia Polski spod okupacji hitlerowskiej;
Pomnik ku czci poległych w powstaniu wielkopolskim (fot. nr 11) - pomnik był miejscem pochówku 16 powstańców; w okresie okupacji pomnik został zburzony, pozostała jedynie tablica z nazwiskami poległych i zmarłych powstańców oraz znajdujący się na jego szczycie krzyż;
Bardzo interesująca jest także historia Mauzoleum Powstańców Wielkopolskich (fot. nr 12), odsłoniętego 28 grudnia 2008 roku, w trakcie uroczystości 90. rocznicy Powstania Wielkopolskiego. Po raz pierwszy monument postawiono w 1926 roku z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Marcelego Kowalskiego, który pragnął uczcić pamięć powstańców wielkopolskich. Uroczystości poświęcenia dokonał jako pierwszy arcybiskup Hlond. Trumny ze zwłokami powstańców, pochowane poprzednio w innym miejscu, zostały uroczyście przeniesione do Mauzoleum. Trzy lata później uroczystego poświęcenia Mauzoleum dokonał biskup Laubitz. Niestety, pomnik w 1939 roku rozebrali okupanci hitlerowscy. Po zniszczeniu Mauzoleum w jego miejsce postawiono symboliczny krzyż, który znajdował się tam aż do odbudowy Mauzoleum w roku 2008.
Płyta za naszą i waszą wolność (fot. nr 13) - pomnik, który upamiętnia 17 żołnierzy radzieckich poległych na naszym terenie. Znajduje się na pl. Michała Kościeszy Kosmowskiego w Trzemesznie, gdzie 2 maja 1945 roku w zbiorowej mogile były złożone zwłoki żołnierzy, które następnie ekshumowano i przewieziono do Mogilna.
Przyroda
Na terenie szlaku występuje pięć pomników przyrody. Pierwszym z nich jest Lipa drobnolistna, znajdująca się na placu przykościelnym, kolejnym Dąb szypułkowy usytuowany na cmentarzu, a także trzy Topole białe w końcowej części cmentarza.
Ponadto występują tu także takie gatunki drzew, jak lipa szerokolistna, lipa srebrzysta, klon pospolity, klon polny, klon czerwony, jesion wyniosły, morwa biała, brzoza brodawkowata, robinia akacjowa, świerk pospolity, wiąz szypułkowy, buk zwyczajny, kasztanowiec zwyczajny, głóg jednoszyjkowy oraz najrzadsze okazy - platan klonolistny i daglezja zielona.
Ścieżka
Przedstawiona ścieżka dydaktyczna ma na celu zwrócenie uwagi i uzmysłowienie innym, jak wiele walorów przyrodniczych i historycznych znajduje się wokół nas, w miejscach, w których funkcjonujemy na co dzień. Przechadzając się tym szlakiem spróbujemy na nowo odkryć piękno i bogactwo naszej lokalnej, rodzimej przyrody, a także zetkniemy się z przeszłością, często naszych przodków.
Przystanek 1
Naszą ścieżkę zaczynamy od Pomnika żołnierzy sowieckich, znajdującego się na Placu M. Kosmowskiego, nad którym malowniczo opadają gałęzie Żywotnika zachodniego, osiągającego wysokość przeszło 5 m. Wokół tego terenu możemy zaobserwować grupę około 25 Głogów jednoszyjkowych.
Będąc przy grobie warto spojrzeć na usytuowany po lewej stronie zabytkowy trzemeszeński Alumnat.
Przystanek 2
Następnie kierujemy się w stronę Bazyliki pw.WNMP, wokół której rozciąga się niewielki plac obsadzony drzewami różnego gatunku.
Warto zwrócić szczególną uwagę na Klon polny, Klon czerwony, Klon jawor oraz pomnik przyrody - Lipę drobnolistną zlokalizowaną przy furtce wiodącej w stronę kaplicy pośmiertnej.
Przystanek 3
Mijając kaplicę pośmiertną, zmierzamy ku Alei Lip, złożonej z Lip drobnolistnych oraz szerokolistnych, stanowiących łącznie dwuszereg 92 drzew po obu stronach alei.
Przystanek 3a i 3b
Zbaczając z głównego szlaku, obok parkingu cmentarnego możemy przejść na ulicę Wiosny Ludów i zatrzymać się przy Jesionie wyniosłym mierzącym około 11 metrów oraz gromadzie pięciu Morw białych.
Przystanek 4
Wchodząc na cmentarz parafialny podążamy główną dróżką cmentarza, zatrzymując się przy dalszych ciekawych punktach naszej podróży.
Przystanek 5
Cały czas podążając naprzód, mijamy kolejno żywotniki zachodnie, głogi jednoszyjkowe oraz dłuższą chwilę poświęcamy na podziwianie rosnącej na pagórku wśród grobów brzozy brodawkowatej.
Przystanek 6
Idąc dalej docieramy do 25 lip srebrzystych oraz kilku pomników upamiętniających znane osoby związane z historią naszego miasta: Pomnik Klemensa Tomczeka, Grób żołnierza Kościuszki, Kamień „Ojcu Syn z Syberii”, Obelisk „Poległym męczennikom więzień, łagrów i zesłania”, Pomnik poległym 1848..
W pobliżu tych mogił umiejscowiony jest dąb szypułkowy, będący pomnikiem przyrody.
Przystanek 7
Warto także zatrzymać się przy odbudowanym w grudniu 2008 roku Mauzoleum Powstańców Wielkopolskich, znajdującym się już w środkowej części cmentarza. Po lewej stronie patrząc od Mauzoleum, pod pięknym świerkiem pospolitym ma swoje miejsce Mogiła zbiorowa poległych w latach 1939 – 1944. Następnie pod pięknymi topolami białymi umieszczony jest Pomnik poległych w Powstaniu Wielkopolskim.
Przystanek 8
Za owym mauzoleum, kilka metrów dalej, po prawej stronie rosną trzy topole białe, będące pomnikami przyrody, a tuż obok Klon pospolity. Niedaleko, idąc dalej główną aleją, po lewej stronie zobaczymy kolejną topolę białą, robinię akacjową oraz świerk pospolity.
Przystanek 9
Opuściwszy cmentarz parafialny, w drodze powrotnej udajemy się, aby zwiedzać ostatni obiekt naszego szlaku, czyli Zespól Szkół Gimnazjum i Liceum im. M. Kosmowskiego (jedną z najstarszych szkół w Polsce) wraz z terenem porośniętym zielenią, należącym do szkoły. Pełna inwentaryzacja drzewostanu znajdującego się na terenie szkoły została sporządzona w roku 2008 i jset przedmiotem odrębnej pracy.
Przystanek 10
Z pierwszego budynku przenosimy się w zupełnie zapomniane i nie uczęszczane miejsce za salą gimnastyczną. Tam właśnie znajdują się najrzadsze i najbardziej imponujące okazy naszej wędrówki. W tym: platan klonolistny (pierśnica 3,35m i wysokość 15,5m) – uważany za mieszańca pomiędzy platanem zachodnim a wschodnim, z charakterystycznie odpadającą korą, Wiąz szypułkowy, imponujący buk zwyczajny i kasztanowiec zwyczajny.
Przystanek 11
W pobliżu drugiego i trzeciego budynku naszej szkoły warto także skierować swój wzrok na przepiękną daglezję zieloną (gatunek ten, obok sekwoi, jest największym drzewem iglastym) – jedyną na terenie naszej placówki oraz rząd dużych rozmiarów kasztanowców zwyczajnych.
Na tym kończymy naszą wędrówkę i kierując się w stronę placu M. Kosmowskiego, znajdujemy się ponownie w miejscu startowym naszego szlaku.
Informacje dodatkowe
Mocne strony - skupienie wielu obiektów historycznych, jak i okazów drzew na dość niewielkim obszarze, malownicze położenie, bogata flora, obecność wielu pomników przyrody. Na terenie szlaku (dokładnie na Placu M. Kosmowskiego) znajduje się także restauracja i hotel ,,Czeremcha” oraz kilka ławek, na których można przysiąść i podziwiać otaczającą naturę. Istnienie wielu ciekawych zakątków sprawia, że jest to idealne miejsce zarówno dla miłośników przyrody, jak i osób zafascynowanych historią., a także doskonały punkt do spacerów dla każdego z nas.
Słabe strony - mała ilość ławek na Placu M. Kosmowskiego oraz na Alei ks. Kowalskiego, problem zaśmiecania terenów przykościelnych - w największym stopniu dotyczy to pasa za kaplicą pośmiertną i parkingiem kościelnym, okolic Jeziora Kościelnego, a także obrzeża cmentarza. Problem jest na tyle duży, że widok śmieci sprawia wrażenie wytworzenia się swojego rodzaju ,”dzikich” wysypisk.
Naszym zdaniem, uporanie się ze sprawą czystości, a także z niszczycielami naszego naturalnego otoczenia sprawiłoby, że szlak mógłby stać się miejscem dużo bardziej przyjemnym i chętniej uczęszczanym. Próbą zwrócenia uwagi mieszkańców miasta na estetykę Alei była akcja sadzenia 200 krzewów ozdobnych przez uczniów Liceum Ogólnokształcącego w ramach projektu „Piękne miejsce na Ziemi”.
Bibliografia
- Paweł Koch, Trzemeszno, PROMIS 2001
- Przemysław Woźny, Historia w kamieniu pisana, Trzemeszno 2004
- Miejsca pamięci narodowej miasta i gminy Trzemeszno (wyd. Urząd Miasta i Gminy w Trzemesznie, Trzemeszno 1999
- Józef Rostafiński, Olga Seidl Przewodnik do oznaczania roślin (wyd. 18 poprawione i uzupełnione)
- Internetowa strona miasta Trzemeszno http://www.trzemeszno.com
- Internetowa strona Zespołu Szkół Gimnazjum i Liceum im. M. Kosmowskiego w Trzemesznie http://www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl
- Internetowa strona http://www.trzemeszno.mserwer.pl
Autorzy
Uczniowie klasy IIIa Liceum Ogólnokształcącego: Natalia Rogala, Anna Marciniak, Sylwia Borys, Aldona Szafraniak, Jakub Wiśniewski, Tomasz Szydłowski;
Zespół Szkół Gimnazjum i Liceum im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie,
ul. Michała Kosmowskiego 5, 62-240 Trzemeszno
Opiekun grupy: mgr Katarzyna Jatczak
Autor fotografii: Tomasz Szydłowski
Serdecznie dziękujemy:
- Pani mgr Katarzynie Jatczak za pomoc w przygotowaniu projektu i udostępnienie materiałów pomocnych w realizacji tego programu,
- Urzędowi Miasta i Gminy w Trzemesznie za udostępnienie danych i pomoc w ich uzyskaniu.
Galeria zdjęć (punkt projektu – Historia)
Bazylika p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Trzemesznie (fot. nr 1)
Budynek Alumnatu w Trzemesznie (fot. nr 2)
Zespół Szkół Gimnazjum i Liceum im. M. Kosmowskiego w Trzemesznie (fot. nr 3)
Pomnik Klemensa Tomczaka (fot. nr 4)
Grób żołnierza Kościuszki (fot .nr 5)
Kamień ,,Ojcu Syn z Syberyi” ( fot. nr 6)
Pomnik Poległym –1848 (fot. nr 7)
Obelisk „Poległym męczennikom więzień, łagrów i zesłania” (fot. nr 8)
Płyta poświęcona mjr Mieczysławowi Paluchowi (fot. nr 9)
Pomnik – Mogiła zbiorowa poległych w latach 1939 – 1944 (fot. nr 10)
Pomnik ku czci poległych w powstaniu wielkopolskim (fot. nr 11)
Mauzoleum Powstańców Wielkopolskich (fot. nr 12)
Fotografie (punkt projektu – Ścieżka)
Plac M. Kosmowskiego (przystanek 1) (fot. a)
Klon czerwony, lipa drobnolistna (przystanek 2) (fot. b)
Klon polny ( przystanek 2) (fot. c)
Aleja Lip (przystanek 3) (fot. d)
Jesion wyniosły (przystanek 3a) (fot. e)
Morwy białe (przystanek 3b) (fot. f)
Brama główna cmentarza parafialnego (przystanek 4) (fot. g)
Brzoza brodawkowata(przystanek 5) (fot. h)
Dąb szypułkowy i lipy srebrzyste ( przystanek 6) (fot. j i fot. i)
Świerk pospolity i topole białe ( przystanek 8 ) (fot. l i fot. k)
Platan klonolistny ( przystanek 10)(fot. m i fot.n)
Ładowanie danych ...