Kalwaria Śląska leży w Katowicach-Panewnikach przy Bazylice OO. Franciszkanów (Bazylika Zakonu Braci Mniejszych Franciszkanów Św. Ludwika Króla i Wniebowzięca NMP w Katowicach-Panewnikach 40-760 Katowice ul. Paniewnicka 76). Zespół klasztorny wraz z Bazyliką powstał w Panewnikach w 1902 r. wraz z przybyciem OO. Franciszkanów z góry Św. Anny. Kościół został zbudowany w stylu neoromańskim i był wzorowany na bazylikach średniowiecznych. Wraz z klasztorem i parkiem tworzy wspólny kompleks przestrzenny. W parku wybudowano grotę wzorowaną na grocie w Lourdes. W 1936 r. rozpoczęto budowę Drogi Krzyżowej, a w 1954 r. wzbogacono kalwarię piętnastoma kaplicami Drogi Różańcowej. W 1973 r. kościół został wpisany do rejestru zabytków województwa katowickiego, a w 1975 r. został podniesiony przez Papieża Pawła VI do godności bazyliki mniejszej.

Historia

Zakon Braci Mniejszych Św. Franciszka od początku XX w. interesował się okolicami Katowic, szukając możliwości osiedlenia się i założenia ośrodka kultu katolickiego. W 1901 r. wybrano tereny w ówczesnych Panewnikach i zakupiono od rolników teren pod klasztor i kościół wielkości 8,0 ha. W 1902 r. OO. Franciszkanie przybyli z góry Św. Anny (województwo opolskie) i osiedlili się w Panewnikach – dzisiejsze tereny klasztoru. Autorem projektu kościoła i klasztoru jest brat zakonny architekt – Manswetus Fromm. Kościół został zbudowany w stylu neoromańskim wzorowany na bazylikach średniowiecznych. Wraz z klasztorem tworzy on wspólny kompleks przestrzenny. Budynki zbudowano z cegły. Na kopule kościoła (30 m wysokości) postawiono miedzianą figurę Św. Franciszka (wysokość ponad 7 m). Kościół wraz z klasztorem został znakomicie skomponowany, a detal ceglany jest w stanie w szeregu przypadkach wprowadzić w zdumienie swą oryginalnością i perfekcją wykonania. Nawiązuje on do romańskich form zdobniczych.

W 1908 r. kościół konsekrowano, a dokonał tego ksiądz kardynał Jerzy Kopp – arcybiskup i ordynariusz wrocławski. W 1934 r. kościół OO. Franciszkanów staje się pełnoprawną parafią samodzielną, gdy wyłączono Panewniki z parafii mikołowskiej. W 1993 r. kościół został wpisany przez wojewódzkiego konserwatora zabytków do rejestru zabytków województwa Katowickiego i objęty specjalną kontrolą. Dotyczy to również w pewnym stopniu parku i jego elementów przestrzenno- kulturowych. W 1975 r. kościół został podniesiony przez papieża Pawła VI do godności Bazyliki Mniejszej – w hierarchii kościołów, pod względem możności i godności. Niezależnie od parku w jego obrębie, stycznie do budynku klasztornego wydzielono część terenu (ogradzając murem) na tak zwany ogród wewnętrzny, rekreacyjno-gospodarczy, wyłącznie dla potrzeb zakonników. W obrębie tego ogrodu znajdują się “oczko wodne”, ścieżki i rabaty oraz tereny sportowe – boiska do siatkówki, koszykówki, korty itp.

Wszystko w parku i otoczeniu kościoła jest wyrazem kultu Matki Bożej, zgodnie z ideą OO. Franciszkanów, wyrażającą się m.in. dążnością do budowy kalwarii. Początkiem kształtowania parku była budowa groty na prawym brzegu Kłodnicy w latach 1904-1905 r. w pięćdziesiątą rocznicę objawień Matki Bożej w Lourdes. Wybudowana grota była w pełni wzorowana na grocie w Lourdes. Zbudowana została głównie z cegieł i tufu wulkanicznego sprowadzanego z Niemiec. Projektantem groty był niemiecki architekt Karol Baumann. Grota posiada ołtarz z białego marmuru, a nad ołtarzem we wnęce groty znajduje się statua Matki Bożej wzorowana na figurze z Lourdes. Sprowadzono ją z Monachium. Dojście do groty prowadzi przez secesyjny mostek nad rzeką Kłodnicą. Jednym z pierwszych obiektów kultowych obok groty było postawienie w pobliżu kościoła w 1908 r. figury Św. Jadwigi Śląskiej.  W 1934 r. obok rozwijającego się parku wybudowano dom parafialny. Realizując idee franciszkańskie w 1936 r. rozpoczęto budowę Drogi Krzyżowej. W drodze konkursu przyjęto rozwiązanie autorstwa architektów Kruga i Brzozy. Większość kaplic Drogi Krzyżowej nosiła charakter “zamknięty” z rzeźbami lub obrazami we wnętrzach. Autorami obrazów do kaplic byli Edward Daniel Czuch ze Lwowa, zaś rzeźb prof. M. Wnuk także ze Lwowa. Realizacji towarzyszyła rozbudowa parku poprzez wytyczenie odpowiednich ścieżek i dróżek. II wojna światowa przerwała budowę kaplic Drogi Krzyżowej. Dzieła dokończono po wojnie. W czasie II wojny światowej klasztor został zamieniony na obóz przejściowy dla niemieckich przesiedleńców ze Wschodu.

W 1954 r. OO Franciszkanie postanowili uzupełnić park piętnastoma Kaplicami Różańcowymi zamierzając utworzyć drugi ciąg kaplic tworząc “Kalwarię Różańca Świętego”. Po trudnych i żmudnych staraniach, a był to okres “stalinowki”, uzyskano pozwolenie na taką budowę. Opracowanie projektu funkcjonalno-przestrzennego parku, jak również projektów architektonicznych piętnastu kaplic różańcowych powierzono architektom: Andrzejowi Mastejowi i Stanisławowi Sepiołowi. Podstawowym założeniem projektu było rozwiązanie, które nie kolidowałoby z kaplicami Drogi Krzyżowej oraz było czytelne i zróżnicowane w układzie i przebiegu dróżek kalwaryjskich. Chodziło także o to by zaprojektować je tak, aby miały charakter kaplic lekkich i otwartych w odróżnieniu do kaplic Męki Pańskiej. Projekt wskazywał także zasady kształtowania zieleni w parku w kierunku uzupełnienia i ewentualnej korekty istniejącego już stanu oraz proponował rozwiązania, które eksponowałyby i podkreślały podstawowe elementy architektoniczne kalwarii.

Proponowany projekt zieleni w parku nie został zrealizowany, o czym świadczy niezagospodarowana zielenią dolina Kłodnicy oraz część zachodnia dzisiejszego parku. Charakteryzuje się ona dużą ilością samosiejek i zupełnym nieuporządkowaniem zieleni. Kaplice różańcowe dla lepszej selektywności w przestrzeni parku pogrupowano na trzy zespoły (po pięć kaplic) zgodnie z częściami różańca: do części radosnej płaskorzeźby wykonał artysta rzeźbiarz Karol Muszkiet z Krakowa, do części bolesnej wykonali artyści rzeźbiarze S. Białek i F. Józefowicz, do części chwalebnej wykonali artyści rzeźbiarze: Kluźniewicz, Żygulska, Borkowska-Niemojewska z Krakowa oraz artysta rzeźbiarz L. Konarzewski z Katowic. Papież Jan Paweł II listem apostolskim z 2002 r. wzbogacił 15 tajemnic różańcowych o kolejnych pięć “tajemnic światła”. Do czasu zaprojektowania i realizacji wstępnie tę część różańca zlokalizowano na prawym brzegu Kłodnicy – na razie prowizorycznie w formie drewnianych krzyży. W dalszym rozwinięciu i wzbogaceniu parku o obiekty na wzgórzu w połączeniu z kaplicą Męki Pańskiej zbudowano zadaszoną estradę. Od 1990 r. odbywał się tu organizowany przez OO. Franciszkanów festiwal piosenki ekologicznej “Ekosong”. W 2002 u wejścia na teren parku zlokalizowano pomnik w formie granitowego głazu, upamiętniający stulecia przybycia Braci Mniejszych Franciszkanów z Góry Św. Anny do Katowic- Panewnik 22 XII 1902- 22 XII 2002.

Przyroda

Należy przypuszczać, że urządzenie zieleni parkowej miało tu charakter nieplanowy pod względem przestrzennym i botanicznym, dotyczącym różnorodności drzew i ich wzajemnej kompozycji. Drzewa sadzono głównie wzdłuż ścieżek i alei przyszłego parku. Na terenie kalwarii zdecydowanie dominują drzewa liściaste. Można tu spotkać wiele gatunków tych drzew, jak np. brzoza brodawkowata, dąb, topola czy kasztanowiec. Na ich pniach często możemy zobaczyć grzyby pasożytnicze, które najczęściej atakują drzewa stare lub chore. W trakcie spacerów po parku możemy spotkać wiewiórki, myszy oraz całą gromadę owadów takich jak ważki, muchówki, chrząszcze i motyle, np. latolistek cytrynek lub rusałka ceik. Płazy są tu reprezentowane najliczniej przez pospolite żaby trawne i ropuchy szare. Na terenie leżącego nieopodal kalwarii wspomnianego już zespołu przyrodniczo-krajobrazowego “Uroczysko Buczyna” żyje bardzo bogata jak na warunki Śląska fauna ptaków. Dotychczas odnotowano 58 gatunków, w tym 40 lęgowych, 3 zalatujące i 15 przelotowych. Można je także spotkać w parku klasztornym. Do najczęściej występujących należą zięba, kos, drozd śpiewak, rudzik, kapturka, sójka czy szpak, ale przy odrobinie szczęścia możemy zobaczyć też pospolitego dzięcioła dużego a nawet dzięcioła czarnego. Często też słychać w parku kukułkę. Rosną też tutaj różne gatunki traw, mchy, paprocie, skrzyp polny i konwalie.

Ścieżka

Dla wszystkich chcących zapoznać się z Kalwarią Śląską proponujemy ścieżkę dydaktyczną wzdłuż kaplic Drogi Krzyżowej. Trasa pozwoli zapoznać się zarówno z walorami przyrodniczymi parku jak i doskonale odda atmosferę i kontemplacyjny charakter tego niezwykłego miejsca kultu religijnego. Droga ta została zaznaczona przerywaną linią na dołączonej mapce Kalwarii Śląskiej.

Bibliografia

Projekt powstał w oparciu o:

• informacje uzyskane w Nadleśnictwie Katowice 40-754 Katowice ul. Kijowska 37b


• informacje uzyskane w parafii Św. Ludwika O.O Franciszkanów w Katowicach przy ul. Panewnickiej 76


• informacje od projektanta kaplic mgr. inż. arch. Andrzeja Masteja wzbogacone ilustracjami, które zamieszczamy w opracowaniu, a które autor specjalnie dla nas wykonał


• Ryszka Czesław, Śląski Asyż, Katowice 1998


• http://www.panewniki.franciszkanie.pl


• http://www.parafia.panewniki.pl

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Zespół Szkół Katolickich
ul. Kobylińskiego 4
40-026 Katowice
Opiekun grupy:
mgr Bożena Kurzeja 

Autorzy opisu:
Park im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach - Bartosz Tarnawski, Mikołaj Kostuś, Wojciech Hankiewicz, Teresa Skorupa, Katarzyna Suliga
Park rekreacyjny Zadole w Ligocie - uczniowie klasy I Ksi: Karolina Fagas, Magdalena Janota, Zofia Kołodziejczyk, Maria Kruczak, Małgorzata Matkowska.
 

Ładowanie danych ...