Las Osobowicki położony jest w północno-zachodniej części Wrocławia po prawej stronie Odry. Opiekę i kontrolę nad Lasem Osobowickim sprawuje Zarząd Zieleni Miejskiej we Wrocławiu przy ul. M. Curie-Skłodowskiej 63a. Park ma powierzchnie ok.140 ha. Granicę Lasu Osobowickiego od zachodu wyznacza ul. Osobowicka oraz rzeka Odra, od południa zabudowania osiedla Osobowic, a od wschodu częściowo ulica Lipska, a następnie pola irygacyjne, a od północy rzeczka Trzciana.

We wschodniej części Lasu, na Górze Kaplicznej znajduje się przepiękna kapliczka, w której odbywają się cały czas msze i nabożeństwa. Poza kapliczką na obszarze lasu nie znajdują się żadne budynki, można znaleźć tu jedynie pozostałości po obiektach istniejących tu jeszcze przed wojną.

Infrastruktura.

Obecnie infrastruktura jest bardzo uboga. Poza wyznaczonym miejscem parkingu leśnego oraz niewielką ilością ławek wzdłuż Drogi Kaplicznej, a także zniszczonymi elementami ścieżki zdrowia nie znajdziemy tu innych obiektów. W żadnej części lasu nie znajdziemy również szaletów.

Las Osobowicki ma jednak wiele do zaoferowania. Przede wszystkim są to tereny rewelacyjne do spacerów, nie tylko niedzielnych. Jego zaletą jest bliskie położenie miasta oraz w miarę dogodne połączenia komunikacyjne; można tu dojechać dwiema liniami tramwajowymi (24 oraz 14) albo autobusem miejskim nr 118.

Historia

Las Osobowicki mieści się w północno-zachodniej części obecnego Wrocławia. Pierwsze wzmianki na temat Osobowic dotyczą faktu podarowania wsi Osobowic przez księcia Henryka III klasztorowi klarysek we Wrocławiu. Nastąpiło to w 1257 r. w związku ze sprowadzeniem zakonu z Pragi przez matkę Henryka III – księżną Annę. Ówczesna nazwa wsi brzmiała “Ozzobowicz”. Klasztor przyjął Osobowice wraz z otoczeniem, czyli lasem i wzgórzami. Na terenie tym kwitło rybołówstwo, pszczelarstwo, sadownictwo i uprawa winorośli. Należy przypuszczać, że szczepki winogron zostały sprowadzone do Osobowic już w XIII w. dzięki zakonowi, a miano Winnej Góry (Weinberg, Weinfeld, Wieloch) zyskało wzniesienie w północno-zachodniej części lasu, zwane później Szwedzkim Szańcem. Określenie drugie wzniesienia – Szańca Szwedzkiego spotyka się po raz pierwszy w 1824 r. Rozpowszechnił je kolejny właściciel Lasu Osobowickiego – Johann Gottlieb Korn. Osobowice pozostawały w posiadaniu klasztoru św. Klary do momentu sekularyzacji dóbr kościelnych, czyli do 1810 r. W tym roku ziemie te przeszły na własność króla, a w roku następnym nowym właścicielem wsi i lasu został Johann Gottlieb Korn, który prawdopodobnie według własnego projektu przekształcił go w podmiejską rezydencję rodzinną i miejsce spotkań towarzyskich. Realizacja uwidoczniła kolekcjonerskie, ogrodnicze i myśliwskie pasje właściciela. Kompozycję charakteryzowała romantyczna idea stopienia parku z naturalnym krajobrazem leśnym i wiejskim otoczeniem. Na Szańcu znajdowało się też kilka szczególnych atrakcji: drewniany domek zabaw, zwany też Ermitażem. U podnóża Szańca prawdopodobnie w miejscu późniejszej restauracji już wtedy postawiono gospodę. Do konkretnych oznak ingerencji w lesie należy zaliczyć ugruntowanie dwóch dróg krzyżujących się pod kątem prostym: Drogi Kaplicznej, łączącej oba wzniesienia oraz Drogi Łowieckiej.

W takiej postaci, jaką nadał Osobowicom Joann Gottlieb Korn na początku wieku XIX, tereny te przetrwały niezmienione do momentu przejęcia ich przez władze miejskie. W 1878 r. Osobowice zostały zakupione przez władze Wrocławia. Przez prawie 20 lat, bo do 1897 r. tereny Lasu Osobowickiego podlegały Zarządowi Leśnemu. Dopiero później nastąpiło przekazanie lasu Zarządowi Parków, a dokładniej Magistrackiej Komisji do spraw Promenad. Przez te lata prowadzono jedynie niezbędną wycinkę drzew, zachowując zwłaszcza najstarsze okazy dębów.

Zakup Osobowic okazał się wyprzedzeniem późniejszych potrzeb. Intensywne działania na terenie lasu zmierzające do utworzenia z niego parku nastąpiły dopiero w latach 90-tych i były wynikiem bliskiej współpracy Komisji do spraw Promenad ze społecznym Wrocławskim Towarzystwem Upiększania Miasta.

W latach 90. XIX w. powstała bardzo konkretna koncepcja połączenia Osobowic z miastem. Jedynym połączeniem z miastem była promenada wzdłuż prawego brzegu Odry biegnąca od Mostu Szczytnickiego do Groszowego (obecnie Osobowickiego), a następnie w kierunku Szańca Szwedzkiego. Pomysł nasypu wzdłuż rzeki był wynikiem działalności Towarzystwa Upiększania Miasta.

Drugą możliwością dotarcia do Osobowic miało być połączenie mostem obu brzegów rzeki. Dzięki Przedsiębiorstwu Kolei Poznańskiej zbudowano most kolejowy wraz z kładką dla pieszych.

Na początku XX w. zintensyfikowano prace nad przekształcaniem lasu w park krajobrazowy. Polegało to przede wszystkim na wycince mniejszych drzew, ciekawym eksponowaniu pojedynczych okazów i tworzeniu leśnych polan.

W sprawozdaniu Towarzystwa za rok 1895 po raz pierwszy pojawił się pomysł wzbogacenia Szańca Szwedzkiego o wieżę widokową. Wytyczono więc dokładnie miejsce na budowę na szczycie Szańca i w sierpniu 1901 r. rozpoczęto prace przy fundamentach. W latach 30. XX w. dokonano jeszcze jednej inwestycji w południowej części lasu. Była to prawdopodobnie prywatna letnia kawiarnio-restauracja. Obiekt był wzbogacony o basen przeciwpożarowy i strzelnicę.

Oba wzgórza zostały zidentyfikowane jako grody łużyckie. Nie stwierdzono dokładnie kiedy pojawiła się tutaj pierwsza osada. Pomiędzy oboma wzniesieniami w okresie ich funkcjonowania jako grody, płynęła Odra. Jej ówczesne koryto przebiegało zgodnie z łukowato wygiętym pasem obecnych łąk otaczających las. Tereny te po późniejszej zmianie koryta rzeki pozostały podmokłe, a w czasie podwyższonego stanu wody były systematycznie zalewane, co stało się główną przyczyną budowy rowka odwadniającego. Tak więc oba wzniesienia były po dwu różnych stronach rzeki.

Istnienie dwóch grodów w pobliżu siebie może świadczyć o tym, iż były to tereny wyjątkowo sprzyjające osadnictwu, a Odra w tym miejscu łatwa do przeprawy. Wydaje się, że gród na Szańcu Szwedzkim był prawdopodobnie starszy od znajdującego się na Wzgórzu Kaplicznym. Zbudowano na nim konstrukcje obronną – wał drewniano-ziemny, którego resztki zostały niestety zniszczone w czasie prac przy budowie fundamentów wieży widokowej. Obecny wygląd szańca jest zdeformowany w porównaniu z prehistorycznym.

Oba Osobowickie wzgórza, podobnie jak inne tego typu wzniesienia, są utworzone głównie przez piachy naniesione tutaj w czasie ostatniego zlodowacenia, które przeszło przez północne tereny Śląska, pozostawiając za sobą olbrzymie ilości piaszczystych wałów, występujących obecnie wzdłuż Odry i innych rzek.

Niewątpliwie w latach 20. i 30. XX wieku Park Osobowicki przeżywał swój okres świetności. Najpopularniejszym obiektem była wieża stojąca w dawnym grodzisku. W pobliżu znajdowała się również gospoda, gdzie można było posilić się po atrakcjach, jakie zapewniał park. Wrocław do sierpnia 1944 był jednym z nielicznych miast gdzie nie odniesiono strat z powodu toczącej się wojny. W Osobowicach wszystko normalnie funkcjonowało. Ludzie należący do kościoła pod wezwaniem św. Tereski brali śluby, chrzcili dzieci. Jednak z czasem wszystko to uległo zmianom - zwłaszcza sytuacja Polaków i innych przeciwników Hitlera. Musieli oni znosić przeróżne upokorzenia i dyskryminacje. Niemcy organizowali tzw. uliczne łapanki. Było to dosłowne wyłapywanie ludzi na ulicach, by następnie skierować ich na przymusowe roboty w obozach pracy. W samym Wrocławiu Niemcy utworzyli 70 obozów pracy. Trzy z nich zalicza się do obozów osobowickich. Dwa z nich to “Prennsenhof” i “Burkengarten”. “Prennsenhof” utworzono w budynku, w którym wcześniej mieściła się biblioteka. Drugi, “Burkengarten” zaś na placu zabaw. Mieściły one od 300 do 400 Polaków i miały charakter typowo fabryczny.

Trzeci osobowicki obóz pracy umieszczony był za kolejowym nasypem w drewnianym baraku w kształcie litery L. Istniał on od 1940 do 1942 r. i mieścił ok. 80 osób. Kierownikiem obozu był Niemiec, który za najdrobniejsze przewinienia wymierzał kary cielesne. Dodatkowo Polskich robotników upokarzano nakazem noszenia plakietek odróżniających ich od pozostałych pracujących. Wszystkich robotników obowiązywał zakaz chodzenia do restauracji i wszelkich lokali.

Na wiadomość o zbliżającym się froncie do miasta zaczęto zwozić zapasy żywności. Wywożono zabytki, z których większości nie udało się odzyskać. W 1945 r., gdy Armia Czerwona znajdowała się już w pobliżu Wrocławia, wydany został rozkaz ewakuacji ludności niemieckiej. Od 20 stycznia przez 3 tygodnie trwało wysiedlanie ok. 700 tys. osób.

W celu odparcia ataku zdecydowano o zalaniu pól irygacyjnych w pobliżu Osobowic oraz wysadzeniu wieży, która stała na torze saneczkowym. Była bowiem, z racji swej wysokości, dobrym punktem orientacyjnym dla artylerii radzieckiej. Po 80 dniowym oblężeniu przez Armię Czerwoną 6 maja 1945 Niemcy zmuszeni zostali do podpisania aktu kapitulacji. Po czterech dniach Polska Administracja przejęła Wrocław.

Obecnie zarządca lasu w ramach opieki nad lasem troszczy się o bieżące utrzymanie zieleni, wprowadza nowe zalesienia (miedzy innymi zalesiono łąkę znajdująca się blisko parkingu leśnego), utrzymuje obecny kształt dróg i ścieżek.

Przyroda

Las Osobowicki zajmuje obszar ok. 140 ha. Należy do nielicznych lasów komunalnych Wrocławia. Od początków XIX w. był chętnie odwiedzany przez wycieczkowiczów. Dbano o stan dróżek spacerowych przecinających las, zwłaszcza po przejęciu go w latach 1897-1914 przez Dyrekcję Ogrodów Miejskich. Dziś Las Osobowicki nie jest już zbyt licznie odwiedzany, choć zadbany i godny polecenia jako miejsce spokojnego wypoczynku.

Pod względem gatunkowym las jest bogato urozmaicony. Gatunki drzew występujące na terenie lasu, to głównie: buki, dęby, brzozy, głogi, graby, jesiony, kasztanowce, klony, lipy, wiązy oraz drzewa iglaste: sosny i daglezje.
Pomniki przyrody: Najstarszym drzewem jest dąb szypułkowy, który liczy ok. 270 lat. Jego obwód wynosi 413 cm, wysokość 25 m, rozpiętość korony 26 m. Drugim, co do wielkości dębem, jest dąb mierzący 31 m wysokości, o obwodzie 384 cm i rozpiętości korony 16 m. Jego wiek szacuje się na 260 lat. Kolejny dąb ma ok. 240 lat, obwód 357 m, wysokość 23 m, rozpiętość korony 20 m. Okazały jest również jesion wyniosły o wysokości 24 m, obwodzie 334 cm, rozpiętości korony 22 m. Jego wiek określa się na ok. 180 lat. Równie cennym drzewem jest grab pospolity, który ma ok. 150 lat. Obwód pnia wynosi 239 cm, wysokość 25,5 m, a rozpiętość korony to 19 m.
W lesie podszyt stanowią: głóg jednoszyjkowy i dwuszyjkowy, czeremcha zwyczajna, dziki bez czarny oraz leszczyna pospolita. Na poziomie runa leśnego można spotkać prątnika srebrzystego, krótkosza wyblakłego, gatunki skrzydlika, merzyka groblowego oraz płonnika strojnego.

Inne organizmy występujące na terenie Lasu Osobowickiego:

Ptaki: drozd, dzięcioł średni, gil, jemiołuszka, kos, kowalik, kukułka, myszołów, pliszka siwa, rudzik, sierpówka, sikora bogatka, sikora czubatka, sikora uboga, skowronek, sójka, sroka, szpak, wróbel.

Ssaki: lis, mysz leśna, sarna, wiewiórka pospolita, zając szarak, jeż europejski, kret.

Gady i płazy: jaszczurka zwinka, ropucha szara, żaba trawna, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny.

Grzyby: gąska zielona, opieńka miodowa, pieprznik jadalny, czernidlak kołpakowaty, gałęźnik żółty, hubiak pospolity.

Owady: biedronka dwukropka, biedronka siedmiokropka, biegacz gajowy, bielinek kapustnik, brudnica mniszka, bzyg pospolity, chrabąszcz majowy, komar niemalaryczny, kowal bezskrzydły, kosarz pospolity, krzyżak ogrodowy, listkowiec cytrynek, mrówka rudnica, osa pospolita, pszczoła miodna, rębacz pstry, rusałka pokrzywnik, skorek pospolity, szerszeń, trzmiel polny, złotook zwyczajny, żuk wiosenny.

Mięczaki: wstężyk ogrodowy, ślimak winniczek, ślimak zaroślowy.

Ścieżka

Ścieżka została zaprojektowana w oparciu o walory przyrodnicze i historyczne. Początkiem ścieżki jest parking leśny przy ulicy Osobowickiej.

1. “Grodzisko”. W latach ok. 4500 do 1800 p.n.e., to jest w młodszej epoce kamienia – neolicie, na terenie Osobowic powstały pierwsze osady. Największy ich rozkwit przypada na epokę brązu i żelaza. Jedno z grodzisk zachowało się na torze saneczkowym (Szaniec Szwedzki). Fakt ten został upamiętniony tablicą u podnóża toru saneczkowego. Drugie grodzisko znajduje się na Wzgórzu Kaplicznym. W oparciu o uzyskane materiały z prac archeologicznych stwierdzono bezsprzecznie, że pierwotne osady z czasem otoczono podwójnymi obronnymi wałami drewniano-ziemnymi. Przypuszczalnie szerokość ich u postawy wynosiła 2 a wysokość 4 metry. Luźne znaleziska, wśród których dominowała ceramika, liczne kości zwierząt domowych i dzikich, narzędzia i ślady roślin uprawnych stanowiły podstawę do stwierdzenia, że głównym zajęciem ludności w osobowickich osadach była uprawa ziemi i chów zwierząt.

2. “Na rozstaju dróg”. Idąc drogą leśną w kierunku Odry dochodzimy do rozstaju dróg. W miejscu tym zatrzymujemy się na dłużej, aby dokonać analizy budowy piętrowej lasu.

3. “Na Szańcu Szwedzkim”. Następnie kierujemy się na północny-wschód drogą prowadzącą na wzgórze, które ze względu na swoją historię nazywane jest Winną Górą (zawdzięczającą swą nazwę uprawie winorośli prowadzonej przez zakon Klarysek), które w późniejszym czasie nazwano Szwedzkim Szańcem. Jest to bardzo osobliwe miejsce, ponieważ w tym miejscu w sierpniu 1901 roku rozpoczęto budowę wieży widokowej, która stała się wielką atrakcją dla mieszkańców Wrocławia. W rok później wyznaczono termin otwarcia gotowej już wieży, której nadano imię cesarza Wilhelma I, a zdarzenie to zgromadziło setki dorosłych Wrocławian i dzieci. Od chwili wybudowania wieża cieszyła się niesłabnącym powodzeniem. Zgodnie z wcześniejszymi założeniami stanęła ona na najwyższej części wzniesienia, a wysokość jej wynosiła 40 metrów, dzięki czemu w czasie ładnej pogody można było podziwiać Wzgórza Trzebnickie i Ślężę. Schodząc w dół dawnym torem saneczkowym przecinamy ulicę Osobowicką i dochodzimy do leśnego parkingu, przy którym znajduje się kolejne stanowisko.

4. “Dwa dęby”. W Polsce na naturalnych stanowiskach występują: dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy i rzadko dąb omszony. Na naszym stanowisku rosną dwa dęby szypułkowe, które ze względu na swoje rozmiary zostały uznane za pomniki przyrody (jeden z nich oznaczony na mapce numerem 3 ma wysokość 25 m, obwód 413 cm, wiek około 270 lat, drugi oznaczony cyfrą 4 ma wysokość 23m, obwód 357 cm, wiek około 240 lat). Charakterystyczną cechą tego gatunku jest obecność długiej szypułki na której znajdują się żołędzie, unerwienie dochodzi do klap i zatok a nasada liścia przyjmuje uszkowaty kształt. Dąb ten spotkamy na stanowiskach dobrze oświetlonych, glebach świeżych i żyznych. Udajemy się dalej w kierunku południowo-wschodnim szeroką, utwardzoną Drogą Kapliczną. Po około 200 metrach po lewej stronie znajduje się kolejne stanowisko.

5. “Szpaler daglezji”. Osobliwością tego miejsca są dorodne daglezje zielone. Idąc dalej utwardzoną drogą dochodzimy do skrzyżowania dróg.

6. “Skrzyżowanie Korna”. J.B. Korn podejmując pracę przy zagospodarowaniu Lasu Osobowickiego postanowił stworzyć w nim romantyczny zakątek. Jego zamierzeniem było zachowanie nieukształtowanej, dzikiej przyrody w związku z tym swoje działanie ograniczył do obrzeży lasu. Jedną z konkretnych oznak jego ingerencji w lesie było wytyczenie dwóch zachowanych do dzisiaj głównych dróg: drogi kaplicznej i drogi łowieckiej.

7. “Wzgórze Kapliczne”. W 1720 roku Osobowice zyskały rozgłos i sławę dzięki cudownemu wydarzeniu, jakie miało miejsce na dzisiejszym świętym Wzgórzu. Tu od niepamiętnych czasów na starym, ogromnym dębie zawieszona była figurka Matki Boskiej, przy której szczególnej łaski uzdrowienia doznał kantor kościoła św. Macieja - Balcer. Od tej pory nie ustawały pielgrzymki chorych, cierpiących i zatroskanych do Madonny Osobowickiej. W rok po cudownym wydarzeniu w miejscu pierwszego cudu wybudowano drewnianą kapliczkę, dokąd przyniesiono cudowną figurkę. Czternastego maja 1818 roku nowy właściciel Osobowic, znany wydawca i księgarz wrocławski J.B. Korn, rozpoczął budowę nowej, murowanej kapliczki na świętym Wzgórzu, na miejscu starej. Z jego inicjatywy ustawione zostały także nowe stacje drogi krzyżowej- starsze prawdopodobnie drewniane uległy znacznemu zniszczeniu. Obecnie w miejscu tym odprawiane są do dnia dzisiejszego nabożeństwa religijne. Po zejściu z Wzgórza Kaplicznego cofamy się Drogą Kapliczną do pierwszego skrzyżowania w lewo, a po kilku metrach dochodzimy do dróżki, gdzie wytyczona jest ścieżka zdrowia.

8. “Ścieżka zdrowia”. Pokonując ten odcinek ścieżki możemy obserwować różnorodność gatunkową napotkanych drzew liściastych. Ścieżka zdrowia kończy się przy ulicy Osobowickiej. Z tego miejsca kierujemy się na północny-wschód Drogą Myśliwską i przy ruinach bramy wjazdowej skręcamy w lewo. Za bramą rośnie kolejny dąb szypułkowy uznany za pomnik przyrody, oznaczony na mapie nr 1 (wysokość 31 metrów, obwód 384cm, wiek ok. 260 lat). Mijamy pomnik przyrody i dochodzimy do starej strzelnicy.

9. “Strzelnica”. Miejsce to pomimo swojej nazwy jest przystosowane do rekreacji. W centrum polany otoczonej wałami znajduje się palenisko, dlatego jest to doskonałe miejsce na odpoczynek. Opuszczamy strzelnicę kierujemy się drogą na południowy zachód, po czym skręcamy na północ, przecinamy utwardzoną drogę, idziemy dalej na północ, dochodzimy do kolejnego pomnika przyrody oznaczonego numerem 2. Jest to jesion wyniosły o wysokości 24 metrów, obwodzie 334cm, wieku ok. 180 lat. Mijamy pomnik przyrody, dochodzimy do Drogi Kaplicznej, skręcamy w lewo i po kilkunastu metrach jesteśmy na leśnym parkingu.

Bibliografia

• Szafer Władysław, Kulczyński Stanisław, Pawłowski Bogumił, Rośliny polskie, cz. I i II, Warszawa 1988


• Mowszowicz Jakub, Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych, Warszawa 1979


• Gregor Aas, Andreas Riedmiller, Drzewa. Rozpoznawanie i oznaczanie liściastych i iglastych drzew Europy, Warszawa 1994


• Biuletyn Rady Osiedla Osobowice-Rędzin “Na Oświciu”, III, VI, IX 2003, XII 2004


• Ranoszek Ewald, Uproszczony klucz do rozpoznawania drzew i krzewów w parkach doliny Baryczy, Wrocław 2003


• Kozioł Irena, Załęski Jerzy, Miasto Wrocław, Dzielnica Psie Pole, zeszyt 20, Wrocław 1996


• Antkowiak Zygmunt, Wrocław od A do Z, Wrocław 1997


• Konarski Andrzej, 434 zagadki o Wrocławiu, Wrocław 1999


• Mowszowicz Jakub, Flora wiosenna, Warszawa 1987


• Poruba M., Pokorny J., Rabsteinek O., Hrabak R., Przewodnik las, Warszawa 1993

Uwagi

Infrastruktura: W lesie znajduje się bardzo mało ławek, cześć z nich jest zniszczona, brakuje szaletów. W części północno-wschodniej jest wydzielone miejsce na parking samochodowy, drugi niewielki parking znajduje się przy Górze Kaplicznej.

Ciekawym miejscem jest strzelnica gdzie można spokojnie palić ogniska w wyznaczonym miejscu; drugie takie miejsce znajduje się przy parkingu leśnym. Przy ulicy Osobowickiej znajduje się również plac zabaw dla dzieci; jest to stary plac z kilkoma huśtawkami i drabinkami do wspinania. Brakuje niestety drewnianych i bezpieczniejszych konstrukcji.

Mimo wszystko Las jest miejscem, które przyciągało i przyciąga mieszkańców Wrocławia. Duża ilość wyznaczonych dróg i ścieżek pozwala na spacery i jeżdżenie na rowerze turystom w każdym wieku.
Rada Osiedlowa Osobowic stara się o osuszenie pół irygacyjnych. Pomogłoby to pozbyć się ogromnej liczby komarów, bardzo dokuczających mieszkańcom i spacerowiczom.

Dzięki projektowi i tworzonej ścieżce edukacyjnej Las Osobowicki będzie celem przedmiotowych wycieczek szkolnych, doskonale uzupełniającym zajęcia z biologii i geografii.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Zespół Szkół Nr 8
ul. Piesza 1
51-109 Wrocław
e-mail: lo10@lo10.wroc.pl
Opiekun grupy:
mgr Agnieszka Duda mgr Urszula Bagińska Krawiec

Autorzy opisu:
Uczniowie Gimnazjum nr 32: Monika Knap, Ala Śmiertka, Konrad Kluwak, Wojtek Poturała i Liceum Ogólnokształcącego: Gabriela Karpeta, Grzegorz Jaworski Joanna Michalewicz
Grupa I – opracowanie ścieżki dydaktycznej: p. mgr Elżbieta Ślipek, p. mgr Agnieszka Duda, p. mgr Beata Jakubowska
Grupa II – fotografie: Konrad Kluwak, p. mgr Agnieszka Duda
Grupa III – historia parku: Monika Knap, Alicja Śmietka
Grupa IV – przyroda lasu: Grzegorz Jaworski, Joanna Michalewicz, Gabriela Karpeta, p. mgr Urszula Bagińska-Krawiec
Grupa V – komputerowo – internetowa: Konrad Kluwak, Wojtek Poturała
Mapę Lasu Osobowickiego wykonał Konrad Kluwak
Szkic Wieży Widokowej wykonał Wojciech Portuła

Współpracujacy nauczyciele:
mgr Elżbieta Ślipek, mgr Beata Jakubowska

Podziękowania:
Serdecznie dziękujemy:
- za wnikliwą ocenę, korektę i doradztwo merytoryczne, udostępnianie danych i pomoc w ich
uzyskaniu, za pomoc w organizacji badań: nauczycielom geografii i biologii naszej szkoły.

Ładowanie danych ...