Park Branickich to jeden z najciekawszych ogrodów barokowych w Polsce określany mianem "Podlaskiego Wersalu". Zespół pałacowo-ogrodowy Branickich położony jest w centrum miasta. Pałac, ogród i zabudowania gospodarcze tworzą zwarty kompleks rezydencji magnackiej pochodzącej z XVIII w. Rezydencja składa się z pałacu wraz z przyległymi do niego zróżnicowanymi ogrodami, zwierzyńcami oraz zespołem zabudowań: pomarańczarnią, arsenałem, stajnią, wozownią, pawilonami ogrodowymi, studniami i domem ogrodnika.

Pałac Branickich, to jeden z najciekawszych zabytków Białegostoku, jedna z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich epoki saskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i cenny zabytek architektury późnobarokowej.

Zarząd nad parkiem sprawuje Gmina Białystok. Powierzchnia obiektu wynosi 10 hektarów.

Historia

Zespół pałacowo-ogrodowy Branickich położony w centrum miasta sięga swoją historią do czasów Jana Klemensa Branickiego hetmana polskiego, który rozbudowywał i modernizował rezydencję od lat 20-tych XVIII w. Za jego czasów na podwalinach szesnastowiecznego zamku obronnego w Białymstoku w latach 1691-1697 wzniesiono barokową rezydencję magnacką według projektu Tylmana z Gameren. Jednak ambicje hetmana były większe, toteż rozbudowywano ją 43 lata (1729-1771). Deybel stworzył olbrzymią rezydencję późnobarokową z zespołem dziedzińców, galeriami, oficjantami.

Jednocześnie trwały prace przy ogrodzie. Pałac otaczał geometryczny ogród założony z ośmiu kwater. Fosę przebudowano na kanał parkowy. Intensywne roboty trwały w latach trzydziestych. W roku 1737 przystąpiono do formowania boskietów i szpalerów w ogrodzie górnym i dolnym, do których sprowadzano lipinę, grabinę, kasztanowce, brzozy i olchy głównie z Puszczy Knyszyńskiej, Bociek, Janowa i z Gdańska.

W 1738 r. na kanale, na osi ogrodu powstała fontanna ozdobiona rzeźbą jelenia. Powstały, także pawilony ogrodowe: Salon Włoski, Pawilon nad Kanałem oraz Pawilon Chiński. Pozostałe pawilony powstały w latach pięćdziesiątych XVIII w. W latach 1752-1756 postawiono i zdobiono Pawilon pod Orłem. W latach czterdziestych trwały prace wykończeniowe i dekoracyjne. Posadzono bzy, róże, "rodzynki" - miechunkę. Nasiona i cebule kwiatów Branicki nabywał od ogrodników królewskich. W 1752 roku taras ogrodowy otoczono kamienną balustradą. Dekoracje uzupełniono rzeźbami. Większość tych rzeźb wykonał Jan Chryzostom Redler.

Pod koniec lat 30. XVIII w. przystąpiono do planowania nowego zwierzyńca dla danieli i jeleni. Wcześniej w zwierzyńcach hodowano sarny, bażanty i króliki.

Oranżerie białostockie słynęły w całej Polsce. W trzech budynkach przechowywano rośliny egzotyczne. W 1755 roku obok pomarańczarni wybudowano oddzielną figarnię. Drzew ozdobnych było ponad 330. Rosły tam cytryny, laury, daktyle, imbiry, aloesy, granaty kwiatowe, brzoskwinie oraz kwitnące krzewy sprowadzane z Gdańska, Drezna, Lipska, Hamburga i Francji.

Po obu stronach mostu nad kanałem umieszczono dwie figury sfinksów oraz dwie postacie gladiatorów. Główną aleję zdobił zespół ośmiu rzeźb figuralnych. Do dziś przetrwały cztery posągi, określono jako Bachus, Flora i dwie Diany.

W głównej alei były kamienne wazy. W rzeźbach można dopatrywać się rzeźb antycznych. W 1762 roku na granicy zwierzyńca jeleni i ogrodu dolnego wystawiono teatr z muru pruskiego, a obok budynek dla aktorów i na rekwizyty. Białystok Branickiego nie odbiegał od "małych Wersali" rozsianych na terenie całego kontynentu. Stanowił jeszcze jedno miejsce na mapie "Europy francuskiej". Braniccy utworzyli w Białymstoku jeden z najświetniejszych dworów w ówczesnej Polsce. Skupili wokół siebie wielu znakomitych artystów, poetów, ludzi nauki.

Tu przez wiele lat przebywała polska poetka okresu baroku Elżbieta Drużbacka, tu tworzył poeta Franciszek Karpiński. Obok nich malarze Antoni Herliczka, Sylwester August Mirys. Działał też teatr, orkiestra dworska i zespół baletowy, na gościnne występy przyjeżdżały włoskie aktorki. Na dworze często przebywali polscy królowie: August II, III i Stanisław August, cesarz rzymsko-niemiecki Józef II. Później, już po wygaśnięciu rodu Branickich herbu Gryf, przed rewolucyjną zawieruchą schronił się w "Wersalu Podlaskim" przyszły król Francji Ludwik XVIII. W 1754 roku hetman założył przy pałacu pierwszą w Polsce uczelnię wojskową - Wojskową Szkołę Budownictwa i Inżynierii.

Następnie mieściła się tu Szkoła Akuszeryjna, a od 1773 roku Szkoła Akademicka Zgromadzenia Białostockiego, którą stworzyła Komisja Edukacji Narodowej. Po śmierci hetmana Branickiego, spadkobiercy sprzedali rezydencję królowi pruskiemu. W okresie zaboru rosyjskiego pałac został zdewastowany. W okresie zaborów ogrody i rezydencja podupadła. Usunięto część ozdób, część ogrodu i pałacu przebudowano. Po pierwszej wojnie światowej pałac był siedzibą Urzędu Wojewódzkiego i rezydencją wojewody. Podczas wojny polsko-bolszewickiej pałac był siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Po II wojnie światowej ogród stał się bardzo skromny i przyjął funkcję parku publicznego. Wandale zniszczyli rzeźby, zieleń, ogrodzenia. Liczne rzeźby ukryto przed dalszym zniszczeniem.

Od 1995 roku Urząd Miejski rozpoczął modernizację zabytkowego parku. Bukszpanowe zieleńce rosnące w górnym ogrodzie zostały usunięte. Zastąpił je bukszpan karłowaty, o wysokości około 25cm, taki jaki rósł tu przed 200 laty. Zniknęły kwietniki, które zostały zastąpione trawnikami. Do ogrodu wróciły wszystkie rzeźby, które wyremontowano w drugiej połowie lat 90. XX w.

Park w dzisiejszych czasach jest miejscem wypoczynku mieszkańców Białegostoku. Ludzie przychodzą do niego aby się odprężyć, odpocząć i podziwiać zgromadzone tu niezwykłe okazy przyrodnicze. Od kilku lat organizuje się w parku imprezy okolicznościowe np. imieniny Jana Klemensa Branickiego, festyny rodzinne, obchody Dni Białegostoku.

Przyroda

Ogród Branickich jest jednym z najcenniejszych ogrodów barokowych w Polsce. Charakterystyczną cechą ogrodu jest symetria dwuboczna względem alejki głównej biegnącej przez środek ogrodu. Drzewa i krzewy są równo przystrzyżone i uformowane. Do najciekawszych elementów ogrodu zaliczono:
. salon ogrodowy z 8 parterami bukszpanowymi,
. boskiety w ogrodzie górnym,
. boskiety w ogrodzie dolnym,
. dużą sadzawkę zwaną "zwierciadlaną" położoną na północny zachód od pałacu,
. pawilon chiński w południowym narożniku ogrodu ozdobnego,
. pawilon włoski,
. budynek dawnej oranżerii,
. budynek dawnej figarni,
. most nad kanałem.
W ogrodzie znajdują się ogromne ilości drzew:
- graby w szpalerach w ogrodzie górnym,
- lipy, wiązy, kasztanowce, brzozy, olsze, tuje, wierzby płaczące, robinie
- rajskie jabłonie.
Pojawiły się w ogrodzie również gatunki drzew nietypowe dla dawnej formy ogrodowej: topola biała, klon jesionolistny, wierzba biała.

W parku nieustannie trwają prace pielęgnacyjne, których celem jest usunięcie drzew martwych, chorych, zamierających, samosiewów. Prowadzone są nowe nasadzenia zgodnie z projektem rewaloryzacji, opartym o przekazy historyczne dotyczące składu gatunkowego i nasadzeń w Ogrodzie Branickich. Nawierzchnie historycznie obce wymieniono na nawierzchnie zgodne z barokowym charakterem obiektu. Bukszpanowe partery zostały obsadzone bukszpanem i wysypane ozdobnym kruszywem.

Obecnie zakończył się remont dwóch sfinksów ustawionych na końcu górnej alei parkowej.

Ścieżka

Wybraliśmy tematykę historyczną ścieżki edukacyjnej, ponieważ ta dziedzina wiedzy najbardziej nas interesuje i chcielibyśmy zachęcić czytelników do poznawania przepięknego obiektu historycznego naszego Podlasia, którym jest Pałac Branickich wraz z ogrodem zwanym obecnie "Parkiem Branickich".
 

1. Idziemy do Pałacu Branickich od strony ulicy pałacowej. Wchodzimy na ten teren przez okazałą bramę zbudowaną według projektu J. H. Klemma w latach 1755-1758, w stylu barokowym.
 

2. Bezpośrednio za bramą znajduje się dziedziniec wstępny, który za czasów Branickich był brukowany i służył do ćwiczeń wojskowych i parad.
 

3. Dziedziniec wstępny jest oddzielony od dziedzińca paradnego murkiem ozdobnym z przejściem między dwoma posągami Herkulesa. Rzeźby wykonane przez J. Redlera w 1756 r. przedstawiają dwa czyny mitycznego Herkulesa - zabicie maczugą smoka oraz zabicie hydry, są pełne dynamizmu oraz ekspresji.
 

4. Idąc dalej widzimy herb Branickich - "Gryf". Nad nim góruje "Grupa Atlasa" dźwigającego na swoich barkach kulę ziemska.
 

5. Od głównego budynku odchodzą skrzydła boczne, które załamują się pod kątem prostym tworząc na zakończeniach jakby dwa odrębne budynki, połączone korpusem głównym arkadami.
 

6. Następnie skręcamy w prawo i przechodzę do Ogrodu Branickich przez pięknie utrzymany park.
 

7. Naprzeciw ogrodu, po drugiej stronie pałacu znajdują się malowidła ścienne - freski, które aktualnie są szczelnie zabezpieczone ekranem ze szkła.
 

8. Ogród składa się z dwóch części francuskiej i angielskiej. Część francuska jest cudowną kompozycją roślinnych wzorów uformowanych z bukszpanu. Między korytarzami bukszpanu znajduje się wysypany grys kamienny biały, a w zakolach grys kamienny czerwony.
 

9. Część angielska składa się z wysokich tuj wkomponowanych w ładnie przycięty żywopłot.
 

10. Stojąc przodem do ogrodu skręcam w lewo i tu wyłania się arsenał zbudowany w 1755 r., usytuowany za południowo-wschodnim skrzydłem pałacu. Była to hetmańska zbrojownia i przechowywano tam znaczne ilości oręża.
 

11. W pobliżu arsenału znajdują się jeszcze dwa budynki pochodzące z tego samego okresu, bo z 1763 r., przeznaczone wówczas na oranżerię i figarnię. Za czasów Branickich hodowano w oranżerii pomarańcze, cytryny, figi, brzoskwinie i morele.
 

12. Przechodząc nieopodal arsenału i oranżerii w południowej części ogrodu napotykamy barokowy pawilon włoski zbudowany w 1959 r.
 

13. W pobliżu tego pawilonu znajduje się pawilon chiński.
 

14. Współcześnie został postawiony obok niego ołtarz Matki Boskiej.
 

15. Idąc dalej, skręcamy w prawo i widzimy most arkadowy prowadzący do wyjścia z ogrodu, a pod nim kanał.
 

16. Wyjście to znajduje się przy ul. Akademickiej i jest otoczone parkiem miejskim. Jakiś czas temu za mostem znajdowały się sfinksy, które obecnie zostały odnowione i przeniesione przed most. W chwili obecnej są przykryte folią.

Zwiedzającym życzymy przeżycia wielu niezapomnianych wrażeń estetycznych.

Bibliografia

O kolorystyce elewacji białostockiego pałacu Branickich [w:] "Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego" 1996, nr 2, s. 59-63.
Monument serc Stefana Mikołaja i Katarzyny Aleksandry Branickich w Białymstoku [w:] "Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego" 1997, nr 3, s. 5-18.
Opowieści o "Polskim Wersalu". O tym, jak król August III na niedźwiedzia polował [w:] "Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego" 1997, nr 3, s. 35-48.
Białostockie założenie przestrzenne w XVIII wieku, [w:] "Studia i materiały: Ogrody, 4(10), Ogród Branickich w Białymstoku. Badania - Projekty - Realizacja 1998", Warszawa 1998, s. 16-22.
Opowieści o "Polskim Wersalu". O tym, jak zwiedzano piękności parków i okolic Białegostoku [w:] "Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego" 1998, nr 4, s. 29-47.
Opowieści o "Polskim Wersalu", O tym, jak ogród przenikał do pałacu [w:] "Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego" 1999, nr 5, s. 138-155.
Dwór Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku, [w:] "Studia i materiały: Ogrody, 9(15), Ogród Branickich w Białymstoku. Badania - Projekty - Realizacja 1999-2000", Warszawa 2000, s. 50-53
Wzajemne przenikanie się przestrzeni pałacowej i ogrodowej na przykładzie osiemnastowiecznej rezydencji białostockiej, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. IV, red. J. Lileyko, TN KUL, Lublin 2000, s. 263-304.
Testament Jana Klemensa Branickiego, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. V, red. H. Majecki, Wyd. BTN, Białystok 2001, s. 7-27.
"Polski Wersal" - Białystok Jana Klemensa Branickiego, "Biuletyn Historii Sztuki" 2001, nr 1-4, s. 295-314.
Plan rezydencji białostockiej w czasach Jana Klemensa Branickiego [w:] "Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego" 2001, nr 7, s. 48-59.
Kowecka, Dwór najrządniejszego magnata w Polszcze, Warszawa, 1991
http://www.whitestock2004.republika.pl/palac.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Ogr%C3%B3d_francuski

Uwagi

Infrastruktura: przy parku znajdują się parkingi, a w parku funkcjonuje szalet miejski i ustawiono wiele ławek dla zwiedzających i wypoczywających. Tuż obok parku zbudowany jest nowoczesny plac zabaw dla dzieci.

Słabe strony: warto było by oczyścić kanały znajdujące się pod mostem oraz częściej opróżniać kosze na śmieci.

Silne strony: remontowany Pałac Branickich - władze miasta pozyskują pieniądze ze środków UE - pałac jest w coraz lepszym stanie, świetnie utrzymany kompleks ogrodów.

Nasze sugestie dla władz miasta: prośba o ustawienie znaków zabraniających jazdy rowerami po ścieżkach dla pieszych, ustawienie większej ilości ławek przy placu zabaw dla dzieci.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Szkoła Podstawowa nr 12 im. Zygmunta Glogera
ul. Waryńskiego 30
15-461 Białystok
Opiekun grupy:
Katarzyna Zych 
Autorzy opisu:
uczniowie z SP nr 12 z kl. V a - Magdalena Doroszkiewicz, Paulina Górczyńska, Kamila Łuksza, Cezary Kozłowski oraz Julita Giedzicz z kl. IV b oraz uczniowie z PG nr 6 z kl. I f: Wioleta Budulska, Patrycja Malesza, Martyna Więckowska, Katarzyna Babul, Lidia Gosiewska
Współpracujacy nauczyciele:
przyrody p. mgr Zofia Buśko i informatyki p. mgr Anna Wasiluk
Podziękowania:
Bardzo dziękujemy za udostępnienie danych i pomoc w ich uzyskaniu Urzędowi Miejskiemu w Białymstoku

Ładowanie danych ...