Park Dworski znajduje się w Toporzysku. Przez Gminę Jordanów prowadzą ważne szlaki komunikacyjne: szlak kolejowy Zakopane (40 km) – Kraków (60km) oraz drogi Wadowice – Jordanów – Rabka – Nowy Sącz, Kraków – Nowy Targ – Zakopane i Kraków – Jabłonka – Chyżne. Toporzysko jest położone miedzy Pasmem Policy a Pasmem Podhalańskim. Otacza ją wzniesienie Łysej Góry (626 m), Hyćkowej Góry (635 m) i Góry Ludwiki (634 m). Z szczytów okalających wieś rozciąga się przepiękny widok na Babią Górę. Aby tam dojechać należy z popularnej “Zakopianki” w miejscowości Skomielna Biała udać się w kierunku Jordanowa a stamtąd do Toporzyska.
Park Dworski znajduje się na niewielkim wzgórzu, naprzeciw Zespołu Szkół im. Jana Kochanowskiego w Toporzysku. Do parku prowadzą dwie drogi: aleja grabowa, i droga asfaltowa. Nie zachowały się tu żadne zabudowania, oprócz kamiennej figurki Matki Boskiej. Zarząd nad parkiem sprawuje Urząd Gminy Jordanów. Powierzchnia parku wynosi 6,2ha.

Historia

Do wieku XVI teren naszej gminy jak i okolic był obszarem pokrytym puszczą karpacką. Tędy prowadził prastary szlak handlowy zwany “Drogą Polską” i biegnący z Krakowa przez Myślenice i przełęcz Spytkowicką do sąsiednich Węgier. Pierwsi mieszkańcy wsi to wolni łowcy, pasterze i drwale. Pierwsze udokumentowane wzmianki o Toporzysku pochodzą z XVI wieku, kiedy to ożywioną działalność osadniczą prowadził ród Jordanów. Od XV wieku aż do początku XX panował tu typ gospodarki opartej na pracy chłopów pańszczyźnianych. W okresie zaboru austriackiego teren ten był wyjątkowo biedny i wykorzystywany przez zaborcę. W czasie rozbiorów mieszkańcy miejscowości naszej gminy brali udział w narodowowyzwoleńczych walkach.
Dwór w którym mieścił się ogród dworski powstał w XVIII wieku. W pierwszej połowie XIX w właścicielem majątku był Wilkoszewski, a od drugiej połowy ród Górkiewiczów, który posiadał majątek do 1939 roku. Z początkiem XIX w. powstał tarasowaty ogród krajobrazowy o swobodnym układzie, położony na stoku. Założono szpaler grabowy, wysadzono ciekawe odmiany drzew liściastych i iglastych (ogród “zbieracki”). Wśród drzew, za dworem ustawiono kamienną figurkę Matki Boskiej. Z momentem wybuchu II wojny światowej majątek został zajęty przez Niemców. W tym czasie właściciel wyjechał do Wielkiej Brytanii. Powierzchnie majątku z tamtego okresu szacuje się na 300 ha. Po wojnie nastąpiła parcelacja terenów ziemskich pomiędzy tutejszych chłopów. Część obszarów poddanych parcelacji przeszła we władanie Państwowego Funduszu Ziemi. W latach 1957-1977 właścicielem parku i resztówki był Wydział Rolnictwa Powiatowej Rady Narodowej w Jordanowie. W latach osiemdziesiątych XX wieku użytkownikiem obiektu była Spółdzielnia rolnicza w Toporzysku – Zespół Łąkarski. Od roku 1992 opiekę nad parkiem dworskim przejął Urząd Gminy w Jordanowie. W roku 1977 znajdowało się tam kilka zabudowań gospodarczych oraz drewniany domek – prawdopodobnie mieszkanie stróża dworskiego. Wśród budynków gospodarczych znajdowały się stajnia i obora murowana z XIX wieku oraz dawna studnia dworska. Wcześniej znajdował się tam także: osiemnastowieczny spichlerz, drewniany dwór z tego samego okresu, zajazd i “salon ogrodowy”, oficyna oraz kierat. Inne zabudowania gospodarcze stały wzdłuż drogi, na zachodniej stronie ogrodu. Zwarty masyw drzew i krzewów zamykał ogród od tej strony. Wiek większości drzew pozwala przypuszczać, że park powstał w początkach XIX wieku, jakkolwiek tarasowe ukształtowanie wnętrza parku pozwala przypuszczać, że są to ślady włoskiego ogrodu z XVIII wieku. Obecnie, oprócz figurki Matki Boskiej nie znajdują się tam żadne obiekty budowlane.
21 listopada 1980 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał ogród dworski do rejestru zabytków, obecnie znajduje się on pod nr 1618 w rejestrze “A” zabytków województwa małopolskiego.
Ze znajdującą się w parku dworskim kapliczką Matki Boskiej wiąże się pewna legenda. Mówi się, że stoi ona na grobach rodziny Górkiewiczów. Zanim ją wybudowano często słychać było koło mogiły krzyki i jęki oraz płacz dziecka. Przerażeni mieszkańcy ufundowali w tamtym miejscu kapliczkę. Wtedy głosy ucichły. Inna legenda wiąże się z lasem, który znajduje się nad Klubem Jazdy Konnej “Bór” w Toporzysku. Nazywa się on “pod ławkami”. Nazwa ta wzięła się stąd, iż stała tam ławka, na której siadywał dziedzic, aby obserwować pracujących w polu chłopów. Obecnie park jest miejscem organizowania festynów i imprez przez Ochotniczą Straż Pożarną z Toporzyska. Tutejsza młodzież organizuje tutaj także ogniska.

Przyroda

W parku rosną przede wszystkim gatunki liściaste. W XIX w. posadzono ozdobne odmiany drzew liściastych tj. buki pospolite odmiana czerwonolistna i zwisająca, platan klonolistny, dąb szypułkowy odm. stożkowata czy kasztanowce, które są pomnikami przyrody. Z drzew iglastych z tych czasów pochodzi m.in. daglezja. Większość drzew liczy około 130 lat. Jest kilka drzew starszych. Pozostałe drzewa zostały posadzone w połowie XX wieku, jak rząd tuj przy lipach we wnętrzu ogrodu, a inne w zagajnikach wyrosły z samosiewu już po 1945 roku.
W parku występuje też wiele gatunków krzewów np. leszczyna pospolita, głóg jednoszyjkowy, bez czarny. W runie można spotkać wiele gatunków np. pierwiosnka bezłodygowa, szafran spiski, łuskiewnik różowy, zawilec gajowy, fiołek wonny, bluszczyk kurdybanek, ziarnopłon wiosenny, gajowiec żółty, mniszek pospolity, kokoryczka wielokwiatowa, poziomka pospolita, jasnota biała, marzanka wonna (gatunek chroniony). Całość parku pokryta jest naturalną darnią przerośniętą chwastami, ścieżki są bardzo zaniedbane i zarośnięte samosiewem drzew i krzewów. Aleja dojazdowa pozbawiona jest drzew na niektórych odcinkach. Obserwując pozostałe już tylko fragmenty dawnego ogrodu można zauważyć ślady ogrodu włoskiego z XVIII wieku. W parku można spotkać wiele gatunków zwierząt bezkręgowych jak i kręgowych np. wiewiórki, lisy, dziki, sarny, dzięcioły, sowy.
Park nie posiada ogrodzenia jedynie od strony pól można zaobserwować resztki siatki drucianej. Stan zdrowotny niektórych drzew nie jest zadawalający, szczególnie widać to na przykładzie żywotników zachodnich, robinii akacjowych czy kasztanowców. Niektóre gatunki drzew to pomniki przyrody tj. trzy kasztanowce białe, trzy lipy, niestety pozostały tylko trzy tabliczki o tym informujące, pozostałe zostały usunięte. Park ma pozytywny wpływ na zachowanie bioróżnorodności miejscowości. Oprócz znaczenia ekologicznego ma również znaczenie klimatyczne – przez hamowanie wiatrów, zacienienie i zwiększenie wilgotności, a także znaczenie historyczno-kulturowe.
 

Ścieżka

Nasza ścieżka będzie miała charakter dendrologiczno-historyczny, ponieważ są to najważniejsze walory naszego parku.
1. Aleja Grabowa.
Wejście do Parku Dworskiego znajduje się obok przystanku PKS (Toporzysko Dwór). Przed wejściem do lasu po obu stronach drogi leśnej znajdują się dwa dorodne kasztanowce, a następnie lipa. Na lipie znajduje się oznaczenie ścieżki rowerowej, która jest ściśle skorelowana ze ścieżka przyrodniczą. Po przejściu kilkunastu kroków, po lewej stronie widzimy trzy sosny wejmutki i szereg lip. Idąc dalej, na zakręcie, po przejściu 150 metrów wkraczamy do alei grabowej, która charakteryzuje się brakiem drzew na niektórych odcinkach, jest zarośnięta samosiewami drzew i krzewów. Owa aleja o długości ok. 400 m prowadzi do parku dworskiego.
2. Buk pospolity odm. czerwonolistna.
W parku znajdują się przepiękne okazy odmiany czerwonolistnej buka pospolitego. Jest to odmiana bardzo cenna ze względu na powolny wzrost, oryginalne i efektowne zabarwienie liści. Wyrasta w wysokie drzewo o szerokiej, kulistej koronie. U drzew rosnących w zwarciu, pnie są wysokie, gładkie, natomiast u rosnących samotnie często pień rozdziela się już nisko nad ziemią na potężne konary. Młode pędy owłosione, liście eliptyczne, długości 4-10 cm i szerokości 2,5-6 cm. Są całobrzegie, falisto ząbkowane i orzęsione. Liście ciemnopurpurowe, później latem ciemnobrązowe. Intensywność zabarwienia liści bardzo zmienna, ponieważ odmianę tę rozmnaża się często z nasion. Młode liście z obu stron srebrzysto owłosione, starsze tylko z wełnistymi włoskami na głównym nerwie od spodu. Buk jest jednym z podstawowych drzew lasotwórczych. Buk stanowi ważny element zadrzewień parkowych oraz w zieleni osiedlowej, głównie na terenach naturalnego występowania. Drewno buka jest twarde, ciężkie, łatwo łupliwe, używane w przemyśle meblarskim, do wyrobu parkietów. Obok buka obserwujemy stanowisko marzanki wonnej.
3. Buki pospolite odm. zwisające.
Znajdują się tu piękne i unikatowe okazy odmiany zwisającej buków pospolitych (Fagus sylvatica "Pendula"). Z daleka przypominają wierzby płaczące. Są to okazałe drzewa o wysokości około 30 metrów. Korona jest dość szeroka i kopułowato sklepiona, wspaniale rozwinięta. Pień, który jest dobrze widoczny, dzieli się na potężne konary.
4. Pustułka pęcherzykowata.
Po prawej stronie od buków zwisających znajduje się dąb na którym obserwujemy porost – pustułkę pęcherzykowatą. Jest to przykład symbiozy grzyba z glonem. Grzyb dostarcza wodę i sole mineralne oraz zapewnia glonom “mieszkanie”, natomiast sam korzysta ze związków organicznych, które wytwarza glon jako organizm samożywny. Pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes), to porost listkowaty, który jako bioindykator świadczy o średnim poziomie zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki.
5. Robinia akacjowa.
Drzewo to pierwotnie występowało we wschodniej części Ameryki Północnej, sprowadzone do Europy ok. 1640 roku przez francuskiego botanika Jeana Robina. Kwiaty ma białe długoszypułkowe, zebrane po 15-30 w zwisające grona długości do 20 cm, liście ma nieparzystopierzaste.
6. Żywotnik zachodni.
W parku dworskim znajduje się kilka okazów żywotnika zachodniego, który obecnie jest w bardzo złym stanie. Jest to wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości do 20 metrów. Gałęzie i konary są dość luźno rozstawione. Kora jest szarobrunatna, z wyraźnie podłużnymi spękaniami. Liście łuskowate na krzyż naprzeciwległe, szerokie, owalne, bez wyraźnego wierzchołka, przy pocieraniu pachnące jabłkami lub musem jabłkowym z goździkami.
7. Kasztanowiec zwyczajny.
W parku dworskim znajdują się dwa kasztanowce zwyczajne (Aesculus hippocastanum), które stanowią wyżej wspomniane pomniki przyrody. Drzewa te są niezwykle okazałe – ich obwody wynoszą 436 centymetrów. Kasztanowiec sadzony jest jako drzewo parkowe i przydrożne. Pochodzi z Bałkanów. Kwitnie w maju. Kwiaty ma białe, zebrane w kwiatostany. Jego nasiona są wykorzystywane w medycynie, przemyśle chemicznym i kosmetycznym.
8. Daglezja zielona.
Po prawej stronie patrząc od buków zwisających, znajduje się przepiękny ponad stuletni okaz daglezji zielonej (Pseudotsuga menziesii), który jest pomnikiem przyrody. Jest to wiecznie zielone, szpilkowe drzewo o wysokości około 50 metrów, ale w swojej ojczyźnie Ameryce Północnej może osiągać dwa razy większą wysokość. Gałęzie wyglądają jak u świerka lub jodły, ustawione są okółkowo, piętrowo wznoszące się lub skierowane ukośnie w górę. Kora gruba, spękana, głęboko bruzdowana, w końcu czarno-brunatna z jaśniejszymi, niekiedy także pomarańczowymi rysami. Szpilki o długości 2-3 cm są miękkie i giętkie, u nasady wyraźnie wyodrębnione ogonki. Przy rozcieraniu wydzielają przyjemny zapach pomarańczy. Drzewo to ma swoją nazwę na pamiątkę szkockiego botanika D. Douglasa, który odkrył go w Kanadzie.
9. Kapliczka Matki Bożej.
W parku znajduje się kapliczka, która jest jedyną pozostałością po dworze, który był na tym terenie jeszcze w 1957 roku. Jest to figura Matki Bożej wykuta na kamieniu, stojąca na postumencie w biało-niebieskiej szacie z rękami złożonymi do modlitwy, na których zawieszony został drewniany różaniec. Nad figurką rozpościera się półokrągły baldachim. Ufundowana została przez jednego z właścicieli Toporzyska – M. Górkiewicza. Z lewej strony kapliczki kwitną wczesną wiosną przepiękne szafrany spiskie oraz łuskiewniki różowe, które można spotkać również w innych miejscach parku. Opiekę nad kapliczką sprawują osoby mieszkające w pobliżu parku dworskiego. Obok kapliczki znajduje się piękny okaz sosny wejmutki, to okazałe wiecznie zielone drzewo szpilkowe. Jej korona jest bardzo płaska na skutek obumierania gałęzi rosnących niżej. Korona czarno-czerwonawa nieco pomarszczona z wyraźnymi ciemniejszymi bruzdami i rysami. Szpilki zebrane po pięć na krótkopędach. Szyszki żeńskie długości od 8 do 20 cm, zwykle nieco skrzywione. Łuski szyszek dość luźne, cienkie, gładkie, jasnobrunatne, żywiczne- w porównaniu z długością całej szyszki uderzająco duże.

Bibliografia

Godet Jean-Denis, Przewodnik do rozpoznawania drzew i krzewów, Warszawa 2005
Kremer Bruno T., Drzewa, Warszawa 1995
Münker Bertram, Kwiaty polne i leśne, Warszawa 1998
Eisenreich Wilhelm, Eisenreich Dorothee, Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wycieczce, Warszawa 1996
Lippert Wolfgang, Kwiaty, Warszawa 1995
Bilińscy Agnieszka i Włodek, Rośliny chronione w Polsce, Katowice 2006
Bobrowicz Grzegorz, Tajniki naszych lasów, Wrocław 2005
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, http://www.wuoz.malopolska.pl, maj 2007
Rejestr pomników na trenie województwa małopolskiego objętych ochroną na mocy przepisów ustawy o ochronie przyrody. Małopolski Urząd wojewódzki w Krakowie Wydział Środowiska i Rolnictwa maj 2007
Ewidencja obszarów chronionych na terenie Gminy Jordanów, dokumentacja Urzędu Gminy w Jordanowie

Uwagi

Informacje dodatkowe
Dowiedziawszy się o projekcie postanowiłyśmy opisać park dworski w Toporzysku, ponieważ, pragniemy zwrócić na niego uwagę zarówno mieszkańców okolicznych miejscowości, jak i turystów przebywających w naszym regionie. Dołożyłyśmy wszelkich starań, aby opis zawierał jak najwięcej wartościowych informacji oraz był rzetelny i wyczerpujący. W tym celu odbyłyśmy wiele spacerów i przeprowadziliśmy szereg wnikliwych obserwacji w obrębie parku. Dużo informacji o parku, głównie legend otrzymaliśmy od pana Stanisława Majchrzaka i pana Mariana Kota. Dokładnie przeanalizowałyśmy materiały źródłowe pochodzące z archiwum Urzędu Gminy w Jordanowie. Silną stroną parku są z pewnością piękne i rzadkie okazy drzew liściastych i iglastych, jego usytuowanie i historia jaka się z nim wiąże. Niestety ostatnimi czasy park jest bardzo zaniedbany, a ten różnorodny drzewostan stopniowo niszczeje. Szczególnie podczas letnich ognisk i imprez urządzanych tam przez okolicznych mieszkańców, łamane są gałęzie i pozostawiane są śmieci. W ciągu ostatnich lat tabliczki mówiące o obecności w parku pomników przyrody zostały pozrywane z drzew lub zniszczone. W parku nie ma żadnej infrastruktury tj parking, ławeczki czy nawet koszu naśmieci. Elementy te niewątpliwie poprawiłyby jego stan. Uważamy też, że park dworski powinien zostać otoczony czynną opieką prawną oraz programem stopniowej odnowy.
W związku z brakiem tabliczek informujących o pomnikach przyrody nawiązaliśmy kontakt z Wojewódzkim Wydziałem Środowiska i Rolnictwa (Oddział Ochrony Przyrody) w Krakowie, który zobowiązał się do dostarczenia nam nowych oznakowań, które założymy na drzewa.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Zespół Szkół im. J. Kochanowskiego
Toporzysko 166
34-240  Toporzysko
Opiekun grupy:
Agnieszka Kalemba 
Autorzy opisu:
uczennice klasy IIIA Katarzyna Nosidlak, Katarzyna Majchrzak, Agnieszka Rączka, Aneta Ryś, Marzena Ryś.
Współpracujacy nauczyciele:
Podziękowania:
Dla pana Stanisławowa Budnika pracownika Urzędu Gminy w Jordanowie za udostępnienie archiwalnych informacji o parku.
Dla pana Stanisława Majchrzaka i pana Mariana Kota za informacji o parku, głównie legend.

Ładowanie danych ...