Gmina Wysoka położona jest w środkowo-wschodniej części powiatu pilskiego. Wieś Mościska leży w południowo-zachodniej części gminy Wysoka. Jadąc drogą krajową nr 10 z Piły do Bydgoszczy, dojeżdżamy do miejscowości Grabówno (ok. 16 km z Piły). Tam za przystankiem autobusowym skręcamy w lewo, w kierunku Wysokiej. W Mościskach zbaczamy z trasy w kierunku Wysokiej skręcając w lewo. Wjeżdżamy w żużlową drogę i po przejechaniu ok. 20 metrów, możemy zobaczyć murowane ogrodzenie parku (od strony wsi). Zarząd nad parkiem sprawują obecni właściciele – państwo Małgorzata i Andrzej Dębscy, którzy przed dziesięcioma laty odkupili posiadłość od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Powierzchnia: 4,35 ha – to obszar całej posiadłości. Składa się na nią dwór pobudowany po 1880 r. w stylu francuskiego neorenesansu, nowszy budynek z czasów PRL, pełniący wówczas funkcję biurowca Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz obszar ziemi, na której usytuowany jest stary i młody sad, jak i również stary i młody park.
Infrastruktura: Cała posiadłość jest własnością prywatną, jest ogrodzona i strzeżona. Ponieważ park jest terenem zamkniętym, nie ma w nim ławek, parkingu, sanitariatów i innych obiektów użyteczności publicznej.
Zwiedzenie parku możliwe było za zgodą właścicieli. Obecni właściciele przejęli posiadłość (zarówno dwór, jak i park) w stanie dewastacji. Państwo Dębscy stopniowo park porządkują, wzbogacając go w nowe gatunki. Zatrudnili do pomocy pracowników. Przez ostatnich 5 lat zatrudniony był w parku ogrodnik na etacie. Wcześniej do parku wyrzucano różne śmieci a także złom i nikomu nie przydatne urządzenia. Z opustoszałego dworu (po zlikwidowaniu PGR) zabierano cegły i drewno, co doprowadziło do szybszej jego dewastacji. W przeważającej części parku przywrócono już piękno i harmonię. Właściciele posiadają także plany rekonstrukcji dworu.

Historia

Początki wsi Mościska sięgają średniowiecza. W źródłach podaje się 1427 i 1429 rok. Parafię założono w 1479 roku. Wieś położona jest na obszarze tzw. Krajny, czyli ziemi położonej pomiędzy Wielkopolską a Pomorzem. Granice Krajny wytyczają rzeki: na południu Noteć, na północy Dobrzynka i Kamionka, na wschodzie Płytwica i Brda, na zachodzie Gwda. Krajna w okresie wczesnego średniowiecza była terytorium silnie zalesionym. Zalesienie to posiadające cechy puszczańskie stanowiło naturalną granicę pomiędzy historyczną Wielkopolską a Pomorzem. W wieku XIII na zachód od Wysokiej (w kierunku Piły) rozciągał się las zwany Klepaczew. Jeszcze w końcu XIV wieku rejon dzisiejszej wsi Mościska i Kostrzynek był całkowicie pokryty lasem. Dopiero w XV i XVI wieku przystąpiono do intensywnego wyrębu lasów i zakładania nowych osad. W latach 1565-1581 obszar uprawny wsi wynosił 25 łanów, w tym 7 łanów folwarku. Wspólnymi właścicielami Mościsk byli wówczas: B. Dębiński, J. Dębiński, B. Zborowski oraz Kościelski. W 1773 roku prawo wyłącznej własności nabył Lutomski. W 1880 roku wieś miała 229 mieszkańców. Po roku 1880 właścicielem Mościsk był Niemiec o nazwisku Schmidt. Prawdopodobnie w tym okresie wybudowano dwór w stylu francuskiego neorenesansu. Kolejnymi właścicielami byli: Halla, potem Polak – Wacław Popiel, który miał też majątki w Brzostowie i Kostrzynku. W tym samym czasie najprawdopodobniej powstał zachowany do dziś układ komunikacyjny i drzewostan parkowy. Od 1927 roku zarządcami Mościsk (w imieniu Popiela) byli kolejno: Winogrodzki, Stanisław Chłapowski, Kaczmarek oraz do 1939 r. Franciszek Pawlak. W 1939 r. Hitlerowcy wywieźli Popiela do Gdańska. Od 1945 r. właścicielem były PGR Wysoka, Zakład w Mościskach. W stylowym dworku znalazły się mieszkanie, biura, biblioteka, gabinet lekarski. Później obok zabytkowego obiektu (już zniszczonego) wybudowano nowy biurowiec, który architektonicznie jest z nim w dysharmonii. Kiedy zlikwidowano Państwowe Gospodarstwa Rolne, majątek przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, od której ok. 10 lat temu odkupili dworek wraz z obszarem 6 działek państwo Małgorzata i Andrzej Dębscy. Ten obszar to park i sad. Nowi właściciele planują odnowić stary dworek. Jego remont oszacowano na kwotę 2-3 milionów złotych.

Przyroda

Dwór i park wpisane są do rejestru zabytków, choć nie objęto ochroną konserwatorską indywidualnych egzemplarzy drzew. W parku istnieje różnorodność gatunkowa związana z istnieniem różnego mikroklimatu. Są stanowiska bardziej nasłonecznione i suche, jak i wilgotne, bardziej zacienione. Istnieje zróżnicowanie wysokościowe terenu. W związku z tym można zauważyć u roślin tego samego gatunku różny stopień rozwoju organów (liści, kwiatów), w zależności od stanowiska. W parku istnieje zasypany staw, którego właściciele planują w przyszłości odtworzyć (są wstawione dreny). Już w recenzji dotyczącej ewidencji parku (z 1978 r.) zaleca się odtworzenie lustra wody. Część wysoką parku tworzą aleje: bukowa, dębowa i brzozowa. Przy parkowych płotach od strony wewnętrznej rosną szpalery ciekawych roślin. Od strony drogi, a zarazem wsi posadzono daglezje zielone (Pseudotsuga menziesii). Po stronie graniczącej z polami (strona północna) stoją okazy głogu dwuszyjkowego (Crataegus oxyacantha) o formie drzewiastej, modrzewia europejskiego (Larix decidua), brzozy brodawkowatej (Betula pendula). Stronę północno-wschodnią i wschodnią parku osłania szpaler wysokich grabów zwyczajnych (Carpinus betulus). Od strony bramy wjazdowej (strona zachodnia) można zauważyć stanowiska bzu czarnego (Sambucus nigra), bzu lilaka (Syringa vulgaris) oraz róży (Rosa sp.). Cennym okazem jest stary platan klonolistny (Platanus x hispanica). Wśród starych, dorodnych drzew można doszukać się kilkunastu okazów kasztanowca białego (Aesculus hippocastanum). Ciekawostką przyrodniczą są dwa kasztany jadalne (Castanea sativa). Są też okazałe: lipy drobnolistne (Tilia cordata), klony zwyczajne (Acer platanoides) i klony jawory (Acer pseudoplatanus) oraz wiązy szypułkowe (Ulmus laevis). W pobliżu ogrodzenia rośnie sumak octowiec (Rhus typhina), a głębiej w parku śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus).
W ciągu 10 lat obecni właściciele wprowadzili do parku nowe, ozdobne gatunki roślin. Posadzono dwa miłorzęby dwuklapowe (Gingo biloba), sosnę czarną (Pinus nigra) i żółtą (Pinus ponderosa), kalinę koralową (Viburnum opulus), żywotniki (Thuja) i cyprysiki (Chamaecyparis) – również w formie spłaszczonej, jodłę kaukaską (Abies nordmanniana), bukszpany zwyczajne (Buxus sempervirens), wierzbę japońską, irgę (Cotoneaster), berberysy (Berberis), konwalię majową (Convallaria majalis) i jałowce (Juniperus).

Ścieżka

1. Wycieczkę rozpoczynamy od oględzin otoczenia parku. Ogrodzenie parku jest częściowo murowane (zachowany stary mur od strony wsi), w dalszych częściach uzupełnia go siatka. Z lewej i prawej strony wjazdu od zewnętrznej strony ogrodzenia zauważamy dodatkową zaporę. Stanowi ją rząd krzewów róż i bzu lilaka stojących wzdłuż płotu. Po lewej stronie i na wprost kończącej się drogi znajdują się zabudowania należące kiedyś do PGR. Obecnie zabudowania wraz z polami za ogrodzeniem parku są własnością prywatną Henryka Stokłosy. Wśród tych budynków jest obora i spichlerz, wpisane do rejestru zabytków.
2. Wchodzimy przez bramę na dziedziniec. Około 5 m od bramy rośnie dorodny świerk kłujący srebrny (Picea pungens glauca) oraz szpaler wysokich drzew odcinających dwór od ogrodzenia, a jednocześnie od drogi. Od strony szczytowej dworu (dwór po prawej stronie bramy wjazdowej) rośnie robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia), w pobliżu stoi też orzech włoski. Z lewej strony bramy widzimy znacznie młodszy budynek w postaci prostopadłościennej bryły, będący kiedyś biurowcem PGR. Dwór prawdopodobnie powstał po 1880 r. Właścicielem dworu, który najbardziej pozostał w pamięci mieszkańców osady był Wacław Popiel. Mieszcząca się obecnie w Mościskach Szkoła Podstawowa przyjęła jego imię. Wacław Popiel urodził się 1879 r. w Ściborzycach. Był po kądzieli potomkiem Przemysława II oraz Stanisława Kostki Zamoyskiego i Zofii z Czartoryskich (wg Dworzaczka). Był synem Pawła Popiela, prof. prawa rzymskiego Szkoły Głównej w Warszawie, tłumacza literatury antycznej i publicysty oraz Marii z hr. Zamoyskich. Gimnazjum klasyczne ukończył w Krakowie a Wydział Rolniczy na Uniwersytecie we Wrocławiu. Wacław Popiel był żonaty z Zofią, córką Ksawerego hr. Krasickiego i Marii z Chłapowskich. Z małżeństwa tego urodziło się ośmioro dzieci (Maria, Stanisław, Paweł, Zofia, Jadwiga, Anna, Wanda, Cecylia). Po wybuchu I wojny światowej zarządzał majątkiem swoich teściów w Chołoniowie na Wołyniu, po czym przeniósł się wraz z rodziną do centralnej Polski. W 1922 r. Wykupił z rąk niemieckich majątek Kostrzynek – Mościska, położony tuż przy granicy z Niemcami. Po wybuchu II wojny światowej Wacław Popiel został zabrany do obozu koncentracyjnego, gdzie został zamęczony. Zmarł w obozie koncentracyjnym Stutthof 23 czerwca 1940 roku. Popiel pochowany został najpierw na cmentarzu obozowym, po wojnie został ekshumowany i przeniesiony na Cmentarz Ofiar Hitleryzmu. Według podań Wacław Popiel swoich pracowników i ich rodziny otaczał troskliwą opieką materialną i zdrowotną. Jego córki od dzieciństwa uczone były opieki nad chorymi, starszymi i dziećmi.
Opuszczamy dziedziniec kierując się w stronę północną.
3. Za zabudowaniami skręcamy w lewo. Po przejściu ok. 20 m dochodzimy do sadu sąsiadującego z parkiem. Jest on integralną częścią parku. Idziemy w stronę ogrodzenia pomiędzy młodym i starym sadem. Zainteresowały nas wysokie krzewy jagody i borówki amerykańskiej. W starym sadzie istnieją odmiany drzew owocowych, których już obecnie się nie sadzi (np. złota reneta).
4. Podchodzimy do drucianego ogrodzenia od strony północno-zachodniej. Idąc wzdłuż ogrodzenia w kierunku wschodnim, podziwiamy okazy głogu mające formę drzewiastą oraz modrzewie.
5. Kierujemy się w stronę młodego parku, któremu właściciele nadają współczesną formę, sadząc w nim różnorakie okazy roślin. Znajdujemy tu dwa młode drzewka miłorzębu dwuklapowego. Drzewko stojące w bardziej nasłonecznionym miejscu ma bardziej rozwinięte listki niż drugie. Miłorząb pochodzi z Chin i Japonii, a jego liście mają postać wachlarzyków. W sąsiedztwie miłorzębów posadzono między innymi takie rośliny jak: żywotniki, cyprysiki, jałowce (w postaci wzniesionej i spłaszczonej), bukszpan, wierzbę japońską, irgę, ostrokrzew kolczasty, dwa kasztany jadalne, jodłę kaukaską. Kasztan jadalny ma blaszki liściowe wąsko odwrotnie jajowate, brzegiem grubo, ościsto, zatokowo ząbkowane. Drzewo pochodzi z południowej Europy i zachodniej Azji. Warto wiedzieć, że kasztany dopiero pieczone nabierają przyjemnego, słodkawego smaku, na surowo natomiast są mączyste. Przed pieczeniem powinno się naciąć skórzastą łupinkę, gdyż bez tego mogą pod wpływem wysokiej temperatury eksplodować.
6. Z nowej części parku kierujemy się bardziej na wschód. Trafiamy na stanowisko konwalii majowej (Convallaria majalis), które z niewielu posadzonych okazów rozrosły się w duże skupisko. Konwalie w maju są w fazie kwitnienia i wydają miły zapach. Jest to charakterystyczna bylina o kwiatach dzwonkowatych, białych, zwieszonych, zebranych w jednostronne grono. Jest to roślina trująca a zarazem lecznicza.
7. Przechodzimy do starej części parku. Wchodzimy w aleję bukową. Podaje się, że drzewa te mogą żyć ok. 350 lat. Buki początkowo rosną powoli. Mogą osiągać wysokość 30 m. Charakterystyczna dla buka jest gładka, popielatoszara kora i najczęściej prosty pień. Drewno buka jest twarde, dlatego stosowane w meblarstwie. Jego wadą jest silne reagowanie na zmiany wilgotności. Zafascynowały nas potężne, wiekowe buki, które noszą na sobie ślady historii. Na korze kilku buków wyryto symboliczne wyznania miłosne. Najwcześniejsze napisy pochodzą z lat trzydziestych i czterdziestych XX wieku. Napisy rozrosły się wraz z drzewami i dziś skupiają na sobie uwagę skłaniając do refleksji.
8. Aleją bukową przechodzimy do najwyższego wzniesienia parku, na którym pozostały fundamenty najprawdopodobniej altanki. Jest to punkt widokowy (łąka kwietna), z którego można podziwiać cały obszar parku. W pobliżu tego miejsca rośnie kwitnąca właśnie i pięknie pachnąca kalina koralowa (Viburnum opulus). Ma kwiaty białe, zebrane w liczne, gęste, parasolowate podbaldachy. Można spotkać tu też karaganę syberyjską i jaśminowca wonnego. W pobliżu posadzone są młode buki zwyczajne – odmiana purpurowa. Dostrzegamy również okazałego kasztanowca białego i olbrzymi świerk. Z miejsca widokowego schodzimy w kierunku południowo-wschodnim.
9. Podchodzimy do ogrodzenia odcinającego park od wsi. Posadzone tu zostały w rzędzie daglezje zielone (Pseudotsuga menziesii). Drzewa te w Europie sadzi się w celach ozdobnych. Ich naturalnym środowiskiem jest wybrzeże Pacyfiku w Ameryce Północnej i Południowej – od Kolumbii do Kalifornii. Igły jedlicy mają 2- 4 cm długości, są bardzo miękkie i giętkie, spłaszczone, na obu końcach tylko trochę zaostrzone, lśniące. Żyją ok. 6 lat. Po roztarciu aromatycznie pachną pomarańczami. Natomiast szyszki są jasnobrązowe, łuski nasienne szerokie i okrągławe, łuski okrywowe wydłużone, wystające, z trzema ząbkami.
10. Wchodzimy na zarośniętą bardziej aleję dębową. Dostrzegamy różnicę. Jest to starsza część parku, która nie doczekała się jeszcze ręki ogrodnika. Jednak właściciele stopniowo w miarę możliwości dokonują zmian. Schodząc niżej, stajemy przed dużym, starym jesionem z zabliźnioną szeroką, pionową raną. Poniżej alei spotykamy parę drzew chorych, spróchniałych, zaatakowanych przez korniki, z odpadającą korą lub z wydostającymi się na powierzchnię korzeniami.
11. Kierując się coraz bardziej ku ogrodzeniu odcinającemu park od wsi zauważamy piętrowość roślinności. Jest tu obniżenie terenu, na którym kiedyś był staw, obecnie zasypany. Jednak ułożone są w tym miejscu dreny i w przyszłości znów ma powstać staw. Teren jest jednak nieco podmokły z mnóstwem komarów. Głęboko w zaroślach właściciel parku pokazał nam reszki fundamentów. Przypuszcza, że właśnie w tym miejscu stała kapliczka (z XIX w.), o której wspomina się w źródłach historycznych. Oprócz wysokich drzew (brzóz, grabów, klonów, jesionów) występują licznie na tym terenie krzewy, szczególnie bez czarny w fazie kwitnienia, bez lilak i śnieguliczka biała. Bez czarny wydaje intensywny, słodkawy zapach. Warto wiedzieć, że owoce czarnego bzu nadają się na soki, galaretki, marmolady i kompoty. Owoce należą do najcenniejszych rodzimych dzikich owoców.
12. Opuszczamy park kierując się w stronę północno-zachodnią. Stajemy przed ozdobą tego parku – magnolią. Magnolia już przekwitła, żałujemy, że nie widzimy jej wspaniałych kwiatów. Jest to drzewo pochodzenia mieszańcowego, wyhodowane we Francji około 1820 roku. Wiosną (kwiecień, maj) wytwarza na końcach pędów duże kwiaty do 15 cm długości, białe do purpurowe. Sadzone jest w parkach i ogrodach.

Bibliografia

Szwedler Inga, Sobkowiak Mirosław, Rośliny, Warszawa 1998
Rostański Krzysztof, Rostański Krzysztof Marek, Drzewa i krzewy, Kubajak, Krzeszowice 1999
Mowszowicz Jakub, Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych, Warszawa 1979
Zarząd Miasta i Gminy Wysoka, Gmina Wysoka Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, 2000 r.
Katalog parków woj. pilskie, Park dworski Mościska, 1978 r.
Wrzaszczak Grażyna, materiały prywatne (Rys historyczny Gminy Wysoka)
Drzewa i krzewy ozdobne, http://www.pinus.net.pl
Strona Gimnazjum w Wysokiej, www.gimwysoka.strona.pl

Uwagi

Informacje dodatkowe
Infrastruktura: W parku nie ma żadnych obiektów ani urządzeń użyteczności publicznej. Park jest własnością prywatną, ogrodzoną i strzeżoną.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Gimnazjum im. Powstańców Wielkopolskich w Wysokiej
ul. Szkona 4
89-320 Wysoka
e-mail: gimnazjumwysoka@op.pl
Opiekun grupy:
Izabela Czechowska-Zerzut Danuta Kostrzewska
Autorzy opisu:
chętni uczniowie o zainteresowaniach przyrodniczych z kl. I c
Współpracujacy nauczyciele:
Podziękowania:
Serdecznie dziękujemy:
- p. Małgorzacie i Andrzejowi Dębskim za pozwolenie wejścia na ich prywatny teren i udzielenie niezbędnych informacji oraz oprowadzenie po parku
- p. Grażynie Wrzaszczak (nauczycielce ze Szkoły Podstawowej w Mościskach) za udostępnienie posiadanych materiałów źródłowych związanych z historią tego terenu
- p. Jadwidze Depta (pracownicy UMiG Wysoka) za współpracę i udostępnienie posiadanych materiałów źródłowych
- Urzędowi Miasta i Gminy w Wysokiej za udostępnienie danych zawartych w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Wysoka

Ładowanie danych ...