Miasteczko Choroszcz leży w zachodniej części woj. podlaskiego. Miasto, które otrzymało prawa miejskie w 1507 roku od Zygmunta Starego, posiada szereg zabytków:
- na rynku stoi późnobarokowy kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Męczennika z 1756 roku
- przy kościele barokowa kaplica z XVIII wieku
- barokowy klasztor podominikański z drugiej połowy XVIII wieku.
Perełką jest późnobarokowy pałacyk z 1757 roku o bogatym wystroju architektonicznym, zbudowany wg projektu J.H. Klemma - letnia rezydencja Branickich wraz z parkiem pałacowym o barokowej kompozycji, z licznymi kanałami wodnymi i sztucznym wzgórzem.
Po wschodniej stronie pałacu zachowany jest dawny pawilon gościnny, użytkowany obecnie jako budynek mieszkalny. Pałac otaczały kanały, przez które przerzucono trzy mostki. Oś kompozycyjną założenia podkreśla kanał główny, którego perspektywę w kierunku północnym zamyka sztucznie usypane wzgórze Parnas. Kanał główny w połowie długości przecina kanał poprzeczny, zachodnie ramię kończy staw z kwadratową wyspą, na której wzniesiony był pawilon chiński, wschód zamykał posąg bogini Diany. Od północy i zachodu graniczą z parkiem łąki nadrzeczne i pastwiska. Spalony w czasie II wojny światowej pałac, odbudowany w latach 1960-70, pełni funkcję Muzeum Wnętrz Pałacowych. Co roku przed pałacem, w pierwszą niedzielę sierpnia, odbywa się Jarmark Dominikański.

Historia

Choroska rezydencja rozwijana była wieloetapowo. Pierwotny pałacyk wzniesiono w latach 1729-30 na sztucznej wyspie oblanej wodami kanałów. Postawiony na podmokłym gruncie budynek szybko niszczał i w 1757 roku hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki zarządził jego rozbiórkę i wzniesienie na tym samym miejscu niemal identycznego. Pałacyk był niewielki, liczył tylko 22 pomieszczenia i nie zapewniał wygody licznym gościom, rozpoczęto więc budowę dwóch niewielkich pawilonów gościnnych, a następnie dwóch oficyn (1760-63). Całe założenie uzupełniały dwa budyneczki u wjazdu na dziedziniec pałacowy: kordegarda i domek gospodarza pałacowego. Nieustannym zmianom ulegało też całe założenie ogrodowo-parkowe, do kształtu którego przyczynił się francuski inżynier Ricaud de Tirregaille. Założenie ogrodowe w Choroszczy kształtowało się w tym samym czasie, co ogród przy pałacu Branickich w Białymstoku. Całość kompozycji ogrodu oparta była na głównej osi. Centralny element stanowił pałac. Na północ od niego znajdował się kanał i wzgórze z pawilonem widokowym, na południe - dziedziniec, część gospodarczo-użytkowa i droga wiodąca do miasta. Jednym z głównych elementów tego układu kompozycyjnego był kanał krzyżowy wzorowany na kanale wersalskim. Skrzyżowanie ramion kanału podkreślono układem promieniście rozchodzących się alejek. W otoczeniu pałacu urządzono ogrody barokowe z geometrycznie strzyżonymi formami zieleni. Po prawej stronie były boskiety (boskiet - jak podaje Słownik języka polskiego PWN - to zwarty masyw drzew wysokopiennych i krzewów, ujęty w strzyżone ściany szpalerów, występujący w ogrodach barokowych). Po lewej stronie znajdowały się trzy sadzawki - dwie elipsoidalne, jedna prostokątna. Stawy otoczone były strzyżonymi szpalerami i boskietami oraz pergolami. Bezpośrednio przy elewacji ogrodowej urządzony był salon ogrodowy o półkolistym zarysie. Wewnątrz kwatery obsadzone były bukszpanem tworzącym barokowe wzory. Wzdłuż kanału stały rzeźby figuralne. Ogród w pobliżu pałacu, poddany był sztywnym regułom parku francuskiego, w dalszej części założenia (wschodnia oraz północno-zachodnia) przechodzi niepostrzeżenie w nieuporządkowaną gęstwinę lasów i zwierzyńców z wyciętymi duktami.
Przybyłych gości hetman podejmował z przepychem. W letniej rezydencji gościło wielu dyplomatów, uczonych i artystów tamtej epoki. Przebywał tu król August III ze swym dworem, później król Stanisław August Poniatowski. Huczne zabawy i życie choroskiej rezydencji opisał Józef Ignacy Kraszewski w "Grzechach hetmańskich" i jego brat Kajetan Kraszewski w "Bartochowskim". Tradycyjnie też w Choroszczy świętowano urodziny hetmanowej Izabeli z Poniatowskich. Po śmierci obojga Branickich rezydencja podupada. Przełomową datą był rok 1840, kiedy to posiadłość zakupił Christian Moes na potrzeby fabryki włókienniczej. Wyburzono wtedy niektóre zabudowania gospodarcze, postawiono nowe, pałac połączono z bocznymi oficynami. Również park zmienił swoje oblicze. Zasypano część kanałów, wprowadzono nowe gatunki roślin, brzegi kanałów obsadzono świerkami, alejki zarosły dziką roślinnością. Przed głównym wejściem usytuowano klomb z fontanną. Dawny ogród francuski nabrał charakteru parku krajobrazowego. W czasie I wojny światowej pałac wraz z parkiem uległ zniszczeniu. W 1930 roku teren fabryki przeznaczono na funkcjonujący do dziś szpital psychiatryczny. Park, pozbawiony przez wiele lat opieki, uległ dewastacji, znaczne przestrzenie ponownie zajął las. W 1956 roku ruiny pałacu wraz z parkiem zostały wpisane do rejestru zabytków. Od 1973 roku w odbudowanych pomieszczeniach otwarto dla zwiedzających stałą ekspozycję wnętrz pałacowych. Muzeum stało się użytkownikiem parku, na którego terenie w latach osiemdziesiątych dokonano konserwacji i rekonstrukcji systemu wodnego i w 2000 roku inwentaryzacji dendrologicznej.
Z czasów świetności ogrodu niewiele zostało. Zachowały się: kanał krzyżowy, staw owalny w części zachodniej i staw okrągły w dawnym gabinecie ogrodowym w części północno-wschodniej, pałac zrekonstruowany w XVIII-wiecznej formie, pawilon wschodni, półkolisty zarys salonu ogrodowego przy pałacu, aleje wzdłuż kanału i aleje prowadzące na wzgórze widokowe, fragmenty pierwotnego układu dróg. Z układu zieleni nie zachowały się żadne formy strzyżone. W miejscu owalnego stawu urządzono staw prostokątny z wyspą, w części wschodniej powstała łąka z trzema stawami.

Przyroda

Teren parku porasta roślinność typowa dla zbiorowiska łęgu olszowo-jesionowego (Ciraceo-Alnetum) - przybiera więc charakter leśny. Szczegółowej inwentaryzacji roślinności dokonano w 2000 roku, łącznie na powierzchni 56 ha naliczono 4571 drzew należących do 42 gatunków. Przeważa olcha czarna - Alnus glutinosa (1380 drzew), jesion wyniosły - Fraxinus excelsior i jesion pensylwański - Fraxinus pensylvanica (1159), lipa drobnolistna - Tilia cordata i szerokolistna - Tilia platyphyllos (558), wiąz polny - Ulmus minor, górski - U.glabra i szypułkowy - U. laevis. Rośnie kolekcja topól: topola biała - Populus alba, berlińska - Populus x berolinensis, kanadyjska - P. x canadensis, czarna - P. nigra, osika - P. tremula oraz topola Maxymowicza - P. maximowiczii i topola Simona - P. simonii. Nieco skromniej prezentują się brzozy (85 sztuk) reprezentowane jednogatunkowo przez brzozę brodawkowatą - Betula verrucosa, graby (75 sztuk) - grab pospolity - Carpinus betulus i robinie (80 sztuk) - robinię akacjową - Robinia pseudoacacia. Pozostałe gatunki drzew to wierzba biała - Salix alba, iwa - Salix caprea, czeremcha późna - Prunus padus, dąb szypułkowy - Quercus robur, kasztanowiec biały - Aesculus hippocastanum, świerk pospolity - Picea abies, jabłoń zwyczajna - Malus sylvestris. Podszycie parkowe jest urozmaicone, wśród podrostu wyżej wymienionych drzew rosną krzewy głogu jednoszyjkowego - Crataegus monogyna, ostrygowego - C. crus-galli, trzmieliny pospolitej - Euonymus europaea, szakłaku pospolitego - Rhamnus cathartica, kruszyny pospolitej - Rhamnus frangula i porzeczki - Ribes. Runo jest bujne i wysokie z dominantem tj. pokrzywą zwyczajną - Urtica dioica, wiązówką błotną - Filipendula ulmaria, świerząbkiem orzęsionym - Chaerophyllum hirsutum, turzycą odległokłosą - Carex ramota. Na terenie parku zachowały się drzewa z kompozycji barokowej pielęgnowane przez Branickich. Są to pojedyncze okazy dwustuletnich grabów, lip, wiązów i jesionów. Razem 200 drzew dwustuletnich. Z okresu działalności Moesów (druga połowa XIX wieku) zachowały się stuletnie aleje lipowe wzdłuż głównej osi kompozycyjnej, swobodne nasadzenia np. aleja lipowa w północno-wschodniej części, cienniki - drzewa sadzone w linii koła w celu uzyskania cienistego miejsca do wypoczynku oraz pozostałości szpalerów świerkowych, którymi Moesowie obsadzili kanały wodne.

Ścieżka

Ścieżka dydaktyczna została zaprojektowana w oparciu o walory historyczne i florystyczne. Zaczyna się od dziedzińca z częścią gospodarczo-użytkową, pałacu będącego istotnym elementem parku i prowadzi alejkami wzdłuż kanału do wzgórza widokowego Parnasu.
Przystanek I
Trasę wycieczki rozpoczynamy od wejścia na dziedziniec drogą gruntową biegnącą wzdłuż stadionu sportowego. Po drodze mijamy stajnię murowaną z 1892 roku z bramą kutą metalową nadszarpniętą przez ząb czasu. Na ścianie frontowej widoczne są rzeźby głów końskich, dzięki którym możemy domyśleć się jaką funkcję pełnił ten budynek. Brakuje nam tablic informacyjnych.
Przystanek II
Wchodzimy na dziedziniec pałacowy oddzielony od szpitala psychiatrycznego metalową siatką, którą maskują okazałe topole, jesiony, klony z podrostem bzu czarnego i ałyczy. Między konarami drzew prześwitują ściany budynków szpitalnych. Centralnie widoczny jest budynek letniej rezydencji Branickich. Po jego wschodniej stronie widzimy oficynę gościnną. Do pałacu wybudowanego na wyspie prowadzi kładka przerzucona przez fosę. W budynku mieści się Muzeum Wnętrz Pałacowych prezentujące meble od ciężkich barokowych, poprzez lekkie rokokowe do klasycznej elegancji stylu Ludwika XVI. Wśród obrazów wiszą portrety właścicieli rezydencji oraz osób z nimi związanych: królów Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ekspozycję uzupełniają liczne rzeźby z brązu i marmuru, wyroby porcelanowe, zabytkowe zegary i świeczniki.
Przystanek III
Od strony zachodniej pałacu, równolegle do kanału centralnego, biegnie ścieżka wśród drzew lipowych. Nawet laik patrząc na pnie rozpozna drzewa z czasów Branickich ze śladami cięcia i blizn z dużą ilością narośniętego kallusa przypominającego narośla rakowe. Są to dwustuletnie lipy. Wśród nich rozpoznajemy mieszankę wiekową: nieco szczuplejsze lipy z czasów Moesa mające ok. sto lat i lipy posadzone współcześnie oraz samosiewki będące w warstwie podszytu. Zarówno lipa drobnolistna jak i szerokolistna jest rośliną miododajną, kwitnącą w połowie czerwca. Idąc ścieżką lipową czujemy się spokojni i wypoczęci, a to dlatego, że lipa wraz z brzozą, bukiem, jarzębiną jonizują ujemnie powietrze. Jej kwiatostany mają właściwości lecznicze, napar działa napotnie, moczopędnie i przeciwskurczowo. Węgiel lipowy (Carbo Tiliae) używa się przy biegunkach, zatruciach, zewnętrznie jako zasypka przy ropiejących ranach i wrzodach. Ingerencja człowieka w tym miejscu polega na koszeniu wysokich bylin synantropijnych. Dominantem jest tu pokrzywa zwyczajna osiągająca na tym podłożu gigantyczne rozmiary. Pokrzywa ma właściwości lecznicze dzięki zawartości witaminy C, K, B2, kwasu pantotenowego i karotenoidów. Przyjmowanie jej pod postacią soku, naparów obniża ciśnienie krwi, podnosi poziom hemoglobiny i erytrocytów i działa przeciwzapalnie i przeciwwirusowo. Wiedząc o tym, spójrzmy na Urtica dioica łagodniejszym wzrokiem. Po przejściu ok. 50 m zbaczamy ze ścieżki, widząc staw prostokątny. Lustro wody całkowicie pokryte jest rzęsą wodną i otacza niewielką wyspę, z której jak pióropusz strzelają w niebo okazałe olsze czarne z formami juwenilnymi. Runo jest bardzo bujne i wysokie z rzucającym się w oczy kielisznikiem zaroślowym (Calystegia sepium). Ciekawe są zwyczaje tej rośliny. Łodyga, wykonując ruchy w poszukiwaniu podpory, w ciągu 105 minut zakreśla koło o średnicy kilku centymetrów w kierunku przeciwnym do wskazówek zegara. Białe, duże kielichy mogą być otwarte przez 24 h, zamykają się przed deszczem. W niewielkiej odległości widzimy następny staw owalny, już bez wyspy, cały pokryty rzęsą wodną jak kożuchem zieleni.
Przystanek IV
Powracamy na ścieżkę, z której zboczyliśmy i kierujemy się na północ. Możemy obserwować kolekcję drzew wymienionych w częsci "Przyroda". Wśród topól zasługuje na uwagę topola biała o przepięknych liściach 3-5 klapowych omszonych bielą po dolnej stronie blaszki. Kora w dolnej części pnia jest spękana, szarozielona, wyżej szarobiała. Pień w obwodzie ma ok. 3,5 m. Topola ta zasługuje na ochronę, pomimo iż jonizuje dodatnio powietrze. Brzegi kanału po obu stronach porośnięte są bylinami. Wśród nich widzimy: tojeść rozesłaną (Lysimachia nummularia), fiołka przedziwnego (Viola mirabilis), bluszczyka kurdybanka (Glechoma hederacea), pokrzywę zwyczajną (Urtica dioica), podagrycznika pospolitego (Aegopodium podagraria), dąbrówkę rozłogową (Ajuga reptans) i kuklika pospolitego (Geum urbanum). Wszystkie te byliny też są naturalną apteką, albowiem liście podagrycznika możemy zjadać jak szpinak, zawierają one dużo witaminy C. W postaci płynów podagrycznik przynosi ulgę przy ukąszeniach owadów. Roślina stosowana jest też w podagrze. Bluszczyk kurdybanek i kuklik pospolity stosowane są w przypadkach histerii i neurastenii oraz przy przewlekłych biegunkach, zaś napar z dąbrówki rozłogowej służy do przemywania ran. W kosmetyce napary z tojeści rozesłanej zalecane były do kąpieli przy egzemach, do mycia twarzy z trądzikiem i czyrakami.
Przystanek V
Kanał centralny kończy się. Przechodzimy na jego stronę wschodnią. Do Parnasu prowadzi ścieżka wśród lip i klonów. Docieramy do sztucznie usypanego wzgórza, które według przekazów było za czasów pierwszego właściciela Jana Klemensa Branickiego dwupoziomową piwnicą służącą jako lodownia. Obecnie jest miejscem spotkań młodych. Może stąd nazwa "górka miłości". U podnóża pagórka po stronie północnej ułożone jest palenisko z kamieni. Obok leżą pnie i większe kamienie do siedzenia. Wzgórze to graniczy z polami uprawnymi. Miejsce to ma ciekawą obsadę roślinną. W warstwie drzew występują w skromnych ilościach lipy, topole i klony. Podszyt jest okazalszy, bo poza siewkami wyżej wymienionych drzew rosną tu: trzmielina pospolita i szakłak pospolity. Są to rośliny trujące. Późnym latem z krzewów trzmieliny zwisają dojrzałe, czteroklapowe torebki o pięknej, czerwonej barwie, chętnie zrywane przez dzieci. W nasionach i liściach jest gorycz działająca wymiotnie. Objawy zatrucia pojawiają się po 15 h i prowadzą do silnej kolki, biegunki, dychawicy. Glikozydy tej rośliny, działając na mięsień sercowy, doprowadzają do zapaści. Konsumpcja owoców szakłaka pospolitego podrażni nam jelito grube, wywoła wymioty, biegunkę, suchość gardle i silne pragnienie.
Na łagodnych zboczach rośnie też głóg jednoszyjkowy. W maju i w czerwcu obsypany jest biało-różowymi kwiatami zebranymi w baldachogrona. Czerwony, jajowaty owoc zawiera dużo minerałów: P, Ca, Al, Si, Mg, K, witaminę C, B1. Stąd ich zastosowanie do produkcji leków nasercowych: Cardiolu i Neocardiny. Kwiaty, liście i owoce działają uspokajająco na nasze nerwy. Rozpoznać możemy też mniej okazałą porzeczkę alpejską i silnie wijący się po pniach drzew i krzewów chmiel zwyczajny (Humulus lupulus). Charakterystyczną cechą tej rośliny jest kanciasta, opatrzona zadzierzystymi włoskami łodyga z szyszkowatymi owocostanami "szyszkami chmielowymi". Po kilku minutach odpoczynku możemy udać się w kierunku pałacu tą samą trasą lub wybrać wąską ścieżkę po drugiej stronie kanału centralnego.

Bibliografia

Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Narodowa Instytucja Kultury, Letnia Rezydencja J.K. Branickiego w Choroszczy - materiały Informacyjne 2, 3, 2004
Miasto i Gmina Choroszcz, Informator Turystyczny, Choroszcz - Kurowo, 1997
Górnicka Jadwiga, Apteka natury, Warszawa 1992
Zdanowicz Bożenna, Przewodnik do zajęć terenowych po wybranych obiektach Narwiańskiego Parku Narodowego, praca wykonana w Pracowni Botaniki Zakładu Botaniki i Fizjologii Roślin, FUW 1997 r.

Uwagi

Słabe strony parku: park ma powierzchnię 56 ha, z czego zalesione jest 25 ha, ma więc charakter parku krajobrazowego. Muzeum Wnętrz Pałacowych jako gospodarz tego terenu wykonuje jedynie koszenie i cięcia pielęgnacyjne starych drzew na niewielkiej powierzchni parku. Tylko ta część jest dostępna do spacerów dla odwiedzających park mieszkańców Choroszczy i pacjentów szpitala. Tym osobom brakuje ławek do siedzenia, pojemników na śmieci i szaletu. Ta skromna infrastruktura wpłynęłaby na liczniejsze odwiedzanie parku. Przydałyby się też tablice informacyjne o obiektach zabytkowych.
Mocne strony parku: duża powierzchnia zalesiona na obrzeżach miasteczka zapewnia przybyłym odpoczynek w ciszy, w bezpośrednim kontakcie z przyrodą. Gdyby były wytyczone ścieżki np. przyrodnicza, historyczna, uczniowie szkół i mieszkańcy mogliby poszerzyć swoją wiedzę o regionie.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Publiczne Gimanzjum w Choroszczy
ul. Powstania Styczniowego 26a
16-070 Choroszcz
e-mail: szkola@choroszcz.com
Opiekun grupy:
Bożena Zdanowicz i Julita Chańko 
Autorzy opisu:
Monika Fiedorczuk, kl II C; Justyna Dworakowska, kl II C; Kajetan Zdanowicz, kl III V LO w Białymstoku
Współpracujacy nauczyciele:
Podziękowania:
Serdecznie dziękujemy:
- za pomoc w uzyskaniu danych - pani Wandzie Jankowskiej, dyrektorce Zespołu Szkół w Choroszczy
- za doradztwo historyczne - pani Annie Dąbrowskiej, kierownikowi Muzeum Wnętrz Pałacowych w Choroszczy

Ładowanie danych ...