Gmina Mogilany położona jest w południowo-wschodniej części powiatu krakowskiego, wzdłuż drogi krajowej nr 7. Liczy 10,7 tys. mieszkańców i zajmuje obszar 43,5 km2. Miejscowość leży na grzbiecie tzw. “mogilańskiej góry”, która w najwyższym punkcie osiąga 404 m n.p.m. Jest ona najwyższym wzniesieniem tej części Płaskowyżu Świątnickiego, mającego długość 35 km, który wchodzi w skład Pogórza Wielickiego. Wspaniała panorama Beskidów i Karpat powoduje, że Mogilany są miejscowością malowniczą i bardzo atrakcyjną.
Park (o powierzchni 3,59 ha) znajduje się na szczycie góry mogilańskiej, naprzeciwko kościoła, za budynkiem Urzędu Gminy. Dojazd z Krakowa jest stosunkowo prosty, z Zakopianki zjeżdżamy w prawo na Mogilany, dojeżdżamy ulicą Krakowską do centrum wsi i skręcamy jeszcze raz w prawo, gdzie widać już bramę wjazdową do parku. Asfaltowa aleja wjazdowa prowadzi na parking.
Infrastruktura: w centralnej części parku znajduje się dworek o powierzchni 1100 m2. Tuż za bramą zobaczymy stróżówkę oraz, przy wschodnim ogrodzeniu, podłużny budynek gospodarczy. Teren ogrodzony jest siatką i prętami metalowymi, brak szaletów, ławki drewniane i kosze na śmieci.
Zarząd nad parkiem sprawuje od 1967 r. Polska Akademia Nauk. Opiekę nad zielenią parku sprawuje pan inż. Bogusław Górski.

Historia

Istnieje kilka hipotez związanych z wyjaśnieniem pochodzenia nazwy Mogilany. Jedna z nich odsyła nas do prehistorycznych mogił i kurhanów; inna, wywodzi nazwę wsi od staroindyjskiego wyrazu “mag” lub normandzkiego “mogel”, tłumaczonego jako “wzniosły”, “wielki”. Niektórzy wyjaśniają nazwę Mogilany, tym, iż mieszkańcy miejscowości wywodzili się z podkrakowskiej Mogiły. Mogilany były własnością królewską do roku 1194. Następnie przeszły w ręce Goworka i jego rodziny, a po roku 1231 – Teodora, wojewody krakowskiego. Ten z kolei oddał Mogilany oo. Cystersom z Ludźmierza. Zachowane dokumenty o Mogilanach pochodzą z roku 1231 (dyplom Grzymisławy, żony Leszka Białego), 1238 i 1244 (ich treść dotyczy nadania klasztorowi szczyrzyckiemu wsi, potwierdzonego przez Henryka Brodatego i Bolesława Wstydliwego). Cystersi władali dobrami mogilańskimi przez 326 lat. W roku 1560 Mogilany znalazły się w rękach zamożnego pana, Wawrzyńca Spytka Jordana. Jordan docenił piękno położenia Mogilan, uroczy widok na Kraków i Tatry. Wzniósł on tu w latach 1560 – 1567 wspaniały pałac renesansowy. Przy jego budowie miał działać sprowadzony z Werony Bartolomeo Ridolfi. Spytek Jordan był także mecenasem nauki i literatury. Gościł w swym mogilańskim pałacu wielu wybitnych twórców, m. in. Mikołaja Reja z Nagłowic, który napisał tu “Do uczciwego a bacznego Polaka (…) krótkie a przyjacielskie napomnienie”, publicystę Stanisława Orzechowskiego, a także drukarza Macieja Wirzbiętę, który wydrukował w pałacowej drukarni Rejowy “Żywot człowieka poczciwego”, a potem w 1567 r. oba wspomniane dzieła w jednym “Zwierciadle”. Wawrzyniec Spytek Jordan zakończył życie w Mogilanach i pochowany został w kościele św. Katarzyny w Krakowie. Dobra mogilańskie przez wieki zmieniały właścicieli. Byli tu Zborowscy, Borkowie, aż w roku 1802 nabył je od Potockich Józef Nowina Konopka, łowczy sanocki. W rękach rodziny Konopków Mogilany pozostawały do wybuchu II wojny światowej. W czasie okupacji dobra mogilańskie przeszły w zarząd hitlerowców, którzy po wysiedleniu Konopków, urządzili tu swoją rezydencję. Od 1945 r. dwór i majątek Konopków przeszedł na własność państwa. Tu Polski Czerwony Krzyż urządził dom wypoczynkowy dla inwalidów wojennych. Kolejnym gospodarzem została Gminna Spółdzielnia “Samopomoc Chłopska”. Budynek dworski zamieniono na mieszkania pracownicze i przedszkole. W 1967 roku zniszczony mogilański dwór przekazano Polskiej Akademii Nauk. Obecnie znajduje się w nim Ośrodek Konferencyjny.
Dzisiejsza rola parku: coroczne majówki, podczas których zbierane są pieniądze na Dom Pomocy Społecznej Ojców Bonifratrów w Konarach, obchody Cudu nad Wisłą. W dworku odbywają się też konferencje naukowe i imprezy okolicznościowe. Wielokrotnie z urody tego miejsca korzystali też reżyserzy, kręcono tu filmy i przedstawienia teatru telewizji, robiono artystyczne zdjęcia. Park jest raczej ogólnodostępny, pełni więc funkcje rekreacyjne i wypoczynkowe.

Przyroda

Obecnie park składa się z trzech ogrodów:
Ogród włoski – najstarsza część parku w kształcie zbliżonym do kwadratu, rozdzielonego na cztery kwatery ramowe krzyżującymi się alejami. Pośrodku kwadratu znajduje się kulisty klomb. Zarówno klomb jak i alejki utworzone są z bukszpanu zwyczajnego (Buxus sempervirens). Na środku każdej kwatery rośnie świerk pospolity (Picea abies). Najcenniejszą i bezsprzecznie najpiękniejszą ozdobą tej części parku są zabytkowe bindaże grabowe (Carpinus betulus) – wschodni i zachodni o łącznej długości 160, szerokości 12 i wysokości 9 metrów. Bindaż wschodni tworzy 81 a zachodni 91 drzew wielopniowych. Unikalne w skali krajowej zabytkowe aleje grabowe, tonące zawsze w półmroku pnie drzew poprzeszywane dziuplami, osłaniają spacerowiczów od uciążliwych wiatrów i palącego słońca. W niewielkiej odległości od wschodniego bindażu grabowego w kierunku alei wjazdowej ma swoje stanowisko bardzo rzadko spotykane drzewo – kasztan jadalny (Castanea vesca), rodzący dojrzewające owoce. Jeszcze kilka miesięcy temu naprzeciw kasztana jadalnego można było podziwiać ponad stupięćdziesięcioletnią lipę drobnolistną (Tilia cordata). Jednakże wichura powaliła ten pomnik przyrody. Na uwagę zasługuje też ponad stuletni modrzew europejski (Larix decidua), rosnący przy dworku.
Ogród angielski – rosną tu potężne egzemplarze dębów szypułkowych (Quercus robur), jesionów wyniosłych (Fraxinus excelsior), lip drobnolistnych (Tilia cordata). Na szczególną uwagę ze względów na wiek i ciekawie ukształtowane korzeni zasługuje buk pospolity odm. czerwonolistna (Fagus sylvatica "Purpurea"). W niewielkiej odległości od niego rośnie wspaniały pomnik przyrody – dąb czerwony (Quercus rubra). Do tej części należy również główna aleja wjazdowa wysadzana ogromnymi jesionami wyniosłym (Fraxinus excelsior), i około stuletnimi kasztanowcami pospolitymi (Aesculus hippocastanum). Ogród angielski posiada niewielki staw, który w chwili obecnej ulega zarastaniu. Jest on doskonałym siedliskiem dla wielu gatunków płazów.
Ogród leśny – to północno-zachodnia część parku z resztkami pięknej alei modrzewiowej(Larix decidua), która stanowi przedłużenie bindażu zachodniego. Spotkamy też takie gatunki jak brzoza brodawkowata (Betula pendula), klon zwyczajny (Acer platanoides), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), dąb szypułkowy (Quercus robur), wspaniały okaz czeremchy amerykańskiej (Prunus serotina).
W parku można spotkać wiewiórki pospolite (Sciurus vulgaris), wróble domowe (Paser domesticus), usłyszeć pierwiosnki (Phylloscopus collybita), kosy (Turdus merula), zięby (Fringilla coelebs), sikorki bogatki (Parus major).
Natomiast w runie leśnym możemy podziwiać pięknie kwitnące wiosną rośliny, np.: zawilec gajowy (Anemone nemorosa), glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus), bodziszek żałobny (Geranium phaeum), przetacznik perski (Veronica persica).

Ścieżka

Ze względu na ogromną wartość przyrodniczą oraz ciekawą historię naszego parku, zaprojektowaliśmy ścieżkę przyrodniczo-historyczną. Jej początek wyznacza przejście przez bramę wjazdową.
1. Brama główna znajduje się we wschodniej części parku, przy ulicy Parkowej. Wchodzimy w aleję wjazdową obsadzoną po prawej stronie ponad stuletnimi kasztanowcami zwyczajnymi o pierśnicy (średnica mierzona na wysokości 1,3 m.) nawet do 320 cm i jesionami wyniosłymi po lewej. Aleja ta wyznacza początek ogrodu angielskiego. Wczesną wiosną roztacza się tu przepiękny widok na kwitnące drzewa. Jednak już na początku lata niepokoją nas zwinięte, opadające przedwcześnie liście kasztanowców z brązowymi plamami. Od kilku lat jest to problem związany ze szkodnikiem, szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem, atakującym kasztanowce w całej Europie.
2. Nie przechodzimy do końca alei wjazdowej, lecz skręcamy z niej w prawo kierując się na północ, gdzie znajdziemy dwa niezwykłe okazy dendrologiczne obok siebie. Jest to buk pospolity odm. czerwonolistna o przepięknie poskręcanych korzeniach (pierśnica 350 cm). Wiosną jego liście są purpurowo-czerwone i zielono-czerwone, latem purpurowe. Orzeszki tego buka również są purpurowe. Drugim okazem jest pomnik przyrody – dąb czerwony (pierśnica 390 cm). Każdy, kto przychodzi jesienią do parku, aby zrobić bukiet nie przegapi tych pięknych jaskrawoczerwonych liści. Taką barwą urzekną nas dopiero jesienną porą. Liście do 20 cm długości, ułożone skrętolegle, na ogonkach 2-5 cm. Szarobrązowe żołędzie dojrzewają w ciągu 2 lat i siedzą w charakterystycznych, spłaszczonych miseczkach.
3. Wzrok nasz przyciąga dworek z końca XVIII w. Został on postawiony na miejscu starego pałacu rodziny Jordanów, który uległ rozbiórce w latach 1764-1769. Nowy dworek został usytuowany na godzinę 11-tą w celu doświetlenia wszystkich pomieszczeń, niesymetrycznie do szpalerów grabowych. W poł. XIX w. z inicjatywy Stanisława Konopki nastąpiła jego przebudowa. Na początku XX w. dobudowano od strony północnej arkadowy portyk. Stąd charakterystyczna i częsta w polskich, wiejskich rezydencjach asymetryczność budowli. Mansardowe dachy, kryte na głównym budynku blachą, na przybudówce dachówką nadają pałacowi specyficzny wyraz. Do elementów ożywiających ściany budynku należą oszczędnie stosowane gzymsy w zwieńczeniach okien, ścian i przyczółków oraz boniowania. W 1944 r. pożar dachu spowodował konieczność podjęcia prac remontowych obejmujących naprawę dachu oraz drobne prace adaptacyjne. Dworek obecny wzniesiony jest z cegły, przy czym do fundamentów użyto łamanego kamienia. Prostokątny obiekt, usytuowany na osi wschód – zachód, ożywiają dwa ganki. Jedynym elementem pierwotnego wystroju pałacu z początku XIX w. jest okazały, neogotycki kominek w salonie. Balustrada od strony wschodniej dworku posiada elementy kamienne z poprzedniego pałacu. Nie można nie dostrzec też walorów widokowych tego miejsca. Na północ rozciąga się panorama Krakowa, którą niegdyś można było podziwiać z usypanego w tym celu kopca. Dziś przysłania ją rozłożysta wierzba biała, rosnąca nad zarastającym stawem, wypełnionym wodą źródlaną. Swego czasu znajdowały się w nim niewybuchy.
4. Kierując się na zachód, mijamy rondo obsadzone strzyżonymi głogami o kwiatach różowych, zostawiamy za sobą ogród angielski i wchodzimy do części parku, zaznaczonej na mapie jako ogród “Las”. Zatrzymajmy się na chwilę na rozstaju ścieżek. Widzimy tu ogromne, stare modrzewie, które stanowią przedłużenie bindażu zachodniego. Jest to pozostałość po alei modrzewiowej. Naszą ciekawość budzą poskręcane konary grabów, ale o nich za chwilę...
5. Wchodząc w aleję grabową mijamy po prawej stronie zapuszczony kort tenisowy i skręcamy w prawo. Tu stajemy przy kamieniach z XVIII w., pozostałościach stołu i miejsc do siedzenia. W tej części ogrodu podziwiamy klony zwyczajne, pięknie kwitnące i pachnące wiosną głogi oraz dęby. Wiosną na tle innych koron drzew wyróżnia się kwitnąca czeremcha amerykańska.
6. Wracamy w aleję grabową i kierujemy się na południe. Na końcu alei skręcamy w lewo, dochodzimy do balustrady, która znajduje się w południowej części ogrodu włoskiego. W tym miejscu możemy podziwiać wspaniałą panoramę Mogilan i gór. Jeśli mamy szczęście, to przy dobrej widoczności możemy zobaczyć Beskidy z Tatrami w tle. Zabytkowa balustrada została wykonana z piaskowca. Kilka tralek pochodzi z dawnego ganku pałacu. Balustradę zdobią putta w kształcie wazonów i amorków. Na fasadzie kościoła mogilańskiego odnajdziemy te same figury. Jeśli trafiliśmy na upalny letni dzień chętnie schronimy się w cieniu drugiej, wschodniej alei grabowej.
7. Dochodzimy, więc do najważniejszego etapu naszej wycieczki. Jest nim unikalny w skali kraju bindaż grabowy. Wawrzyniec Spytek Jordan budując swój pałac w XVI w otoczył go ogrodem i parkiem widokowym, ozdobionym szpalerami grabowymi. W XIX w. wycięto wszystkie graby na opał, natychmiast sądząc w ich miejsce nowe. Obecne graby mają około 200 lat. Niestety ze względu na wiek i stan zdrowotny drzew konieczna jest specjalistyczna pomoc. Obserwując drzewa z bliska zauważymy w nich “betonowe plomby”. W ten sposób w latach 70-tych ubiegłego stulecia ratowano je wypełniając ubytki cementem. Obecnie największym wrogiem dla bezcennych alei jest szkodnik drewna z rodziny kózkowatych – capoń (Leiopus nebulosus L.).
8. Z żalem opuszczamy aleje grabowe, kierując się na wschód. Przed nami parking i ponownie aleja wjazdowa. Mijając po prawej stronie sad owocowy zatrzymujemy się przy niezwykłej osobliwości dendrologicznej, którą jest kasztan jadalny. Korę ma ciemnobrązową i silnie, podłużnie spękaną. Liście ułożone skrętolegle, długości ok. 10-13 cm, szerokości do 8 cm, podłużnie lancetowate o brzegach równomiernie piłkowanych. Z wierzchu lśniące, ciemnozielone, od spodu jasnozielone. Kwiaty męskie to kotki długości ok. 15 cm, kwiaty żeńskie osadzone po 2-3 u nasady kotek męskich. Owoce (orzechy), zwane kasztanami, po 1-3 w kolczastej okrywie. Jesienią świeże kasztany można jeść na surowo, wyschnięte spożywa się po upieczeniu. Na Węgrzech przetarta masa kasztanowa, świeża albo mrożona, używana jest do przyrządzania wyrobów cukierniczych. W Niemczech jedzona jest chętnie zupa kasztanowa. Zanim zakończymy naszą wędrówkę po parku spójrzmy jeszcze raz na dworek, idąc za wzrokiem odnajdziemy za ścieżką ślad po powalonym przez wichurę z 18 na 19 stycznia 2007 r. pomniku przyrody. Była nim ponad 150-letnia lipa drobnolistna. Przed samym dworem znajdziemy natomiast ogromny modrzew europejski, uznany od roku 1976 za pomnik przyrody (pierśnica 330 cm). Kończąc naszą wędrówkę warto nadmienić o tajemnym, podziemnym przejściu z parku do kościoła, które istniało ponoć w czasie II wojny światowej. Nie zostało jednak ono nigdy odkryte. Pociski z tego okresu znaleziono także w drzewach.

Bibliografia

Buczkowski K., Z ogrodów stylowych w Polsce, Kraków 1924
Chlebowski Bronisław, Sulimierski Filip, Wawelski Władysław (red), Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1885.
Galarowski Tadeusz, Mogilany. Zarys monograficzny, Kraków 1976
Górski B., Kisielowski S., Czy najpiękniejszy polski bindaż grabowy w zabytkowym parku w Mogilanach musi zginąć? (maszynopis)
Lisowski Robert (red), Ziemia Podkrakowska. Moja mała ojczyzna, Kraków 2006
Smółka J., Krótki opis wsi Mogilany, Mogilany 1988
Sternalski J., Mogilany dawniej i dziś, Mogilany – Kraków 1986
Sto lat OSP Mogilany, Mogilany 1986
Wollny M., Mogilany i dzieje kultury (maszynopis)
http://www.okmogilany.pl
http://www.mogilany.pl

Uwagi

Informacje dodatkowe
Infrastruktura: w parku znajduje się wydzielony parking, zniszczone ławki i zapuszczony kort tenisowy, zdewastowane ogrodzenie. Brak jest szaletu i kawiarni.
Mocne strony parku: położenie z widokiem na góry i Kraków; ciekawa historia, pomniki przyrody, doskonałe warunki do wypoczynku i rekreacji.
Słabe strony parku: infrastruktura i niedostateczna opieka nad roślinnością parku, zamykanie bramy dla zwiedzających, obecność osób spożywających alkohol.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
 
Opiekun grupy:
 
Autorzy opisu:
Współpracujacy nauczyciele:

Ładowanie danych ...