Gmina Kłaj leży w zachodnim krańcu Kotliny Sandomierskiej w odległości około 30 km na wschód od Krakowa. Najdawniejsze ślady ludzkiej działalności na terenie naszej gminy pochodzą z okresu neolitycznego, a znaleziska archeologiczne odkrywają ślady różnych kultur, w tym wpływów celtyckich oraz kontaktów z Cesarstwem Rzymskim. Gmina usytuowana jest przy linii kolejowej, którą zbudowano wzdłuż dawnego szlaku handlowego łączącego Europę zachodnią przez Kraków z Morzem Czarnym. W jej skład wchodzi 9 sołectw. Północną część gminy zajmuje kompleks leśny Puszczy Niepołomickiej. Lasy zajmują ponad 53% całego obszaru gminy. Położona jest nad rzeką Rabą. Koryto Raby stanowi korytarz ekologiczny o znaczeniu ponadregionalnym. Gmina Kłaj została uznana za najbardziej ekologiczną gminę wiejską województwa małopolskiego. Otrzymała też nagrodę w konkursie “Na najbardziej ekologiczną gminę w Polsce”. Uroczystość wręczenia nagród odbyła się 7 marca 1995 r. w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie. W południowej części gminy znajduje się wieś Grodkowice. Zabudowa wsi rozciąga się po stromym stoku wzgórza Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej. W Grodkowicach znajduje się najwyższe wzniesienie gminy Kłaj i wynosi 282 m n.p.m. Na szczycie wzniesienia stoi pałac rodu Żeleńskich z przypałacowym parkiem. Powierzchnia parku właściwego, bez przyległych terenów, wynosi około 2 ha. Zespół parkowy w Grodkowicach położony jest przy trasie E4 Kraków-Bochnia, w odległości 5 km od stacji PKP w Kłaju.
Budynki znajdujące się na terenie parku to: Pałac Żeleńskich z 1902 roku, obora, piwniczka-serownia, budynki gospodarcze ZDHiAR, zabudowania mieszkalne.

Historia

Najstarsza wzmianka historyczna o Grodkowicach pochodzi z 1270 r. W źródłach historycznych wymienia się wielu właścicieli Grodkowic. Stanisław Żeleński z Żelanki (herbu Ciołek) kupił Grodkowice w 1623 r. od Zofii Lanckorońskiej z Brzezia wraz z przyległymi folwarkami i do 1944 r. Żeleńscy byli właścicielami Grodkowic. Około 1670 r. Marcjan Żeleński zbudował w Grodkowicach dwór drewniany w miejscu starej, zniszczonej siedziby Bąków-Zadorów. Znajdował się on mniej więcej tam, gdzie dziś stoi fontanna z figurką Goplany. Dwór ten rozebrano w 1901 r. i w 1902 r. powstał nowy, murowany, projektu architekta Teodora Talowskiego, istniejący do dziś. Pałac stanowi konglomerat elementów architektury romantycznej, neorenesansowej i niemieckiego modernizmu. Jest to budynek piętrowy, wzniesiony z czerwonej cegły i jasnego kamienia, oparty na planie zbliżonym do kwadratu. W elewacji ogrodowej na osi środkowej znajduje się trójboczny ryzalit; obok niego loggie, narożna wieża i weranda. Pałac, choć interesujący z wyglądu, niezbyt dobrze wspomina w swoich pamiętnikach ostatni dziedzic Grodkowic Karol Żeleński. “Pod każdym względem okropny. Zaprojektował go modny architekt Teodor Talowski. Ani pałacyk, ani dwór. Ani jednej werandy od strony słońca. Panował wtedy kult cienia, chroniono wypieszczoną pod parasolką cerę... Nowoczesne urządzenia były do niczego. Parowe centralne ogrzewanie grzało przez godzinę.... Wodę do zbiornika na domu dostarczał wiatrak, który się psuł, podobnie jak pompa z 25 m studni. Zmorą było światło z gazu benzynowego, lampy kopciły..” [Zbigniew Sroczyński, Żeleńscy Rodowód, Warszawa 1997]. Przy pałacu było duże gospodarstwo rolne. Hodowano krowy, konie, prosięta rasy żuławskiej i prowadzono owczarnię. Mleko z tego gospodarstwa miało certyfikat jakości, było odstawiane do krakowskich restauracji i kawiarni. Obok obór znajdowała się serownia, po której pusty budynek stoi do dziś. Tereny wokół posiadłości należały w większości do Żeleńskich. Chłopi uprawiający część pól musieli oddawać pańszczyznę, co później zostało wykorzystane przeciwko Żeleńskim. Austriacy chcieli skłócić Pana z chłopami. Powiedzieli rolnikom, że Marcjan (obecny właściciel pałacu i posiadłości) wykorzystuje ich do pracy a potem wszystkich zabije. W tragicznym roku 1846 w wyniku “rabacji” chłopskiej zginął Marcjan Żeleński, kuzyn Stański, który przyjechał w odwiedziny w podróży poślubnej, i stróż. Rodzina ustawiła w miejscu śmierci Żeleńskiego krzyż z datą i napisem “Panie przebacz im, bo nie wiedzą co czynią”. Starosta bocheński wypłacił chłopom obiecane wynagrodzenie.
W wyniku reformy rolnej z dnia 6 września 1944 r. część ziemi dworskiej znalazła się w posiadaniu chłopów, a na pozostałych obszarach utworzono PGR. W 1949 r. utworzono Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. Dyrektor ZDHiAR sprawuje zarząd nad pałacem i parkiem. Dawny pałac Żeleńskich jest siedzibą zarządu. Właścicielem jest Skarb Państwa. Od 1997 roku jest wydzierżawiony przez p. Martę i Ireneusza Trybulców, co umożliwia dokonanie niezbędnych remontów. W latach 1997-2000 w pałacu odbywały się festiwale muzyczne o nazwie “Muzyka w pałacu Żeleńskich”. Po skończonych częściowo remontach państwo Trybulcowie organizowali spotkania z aktorami np. zaproszono p. Andrzeja Grabowskiego, p. Annę Dymną, Edwarda Lubaszenko, p. Jerzego Trelę i innych. Zorganizowano dwa “Pikniki dworskie” na których zaprezentowano stoiska: garncarskie, rycerskie, bednarskie, witraży wykonanych techniką Tiffany i inne. Odbyła się też loteria fantowa. Od 2006 roku działalność kulturalna została zastąpiona działalnością komercyjną. Pałac i park wymagają dużych nakładów finansowych i organizacja wesel, luksusowe, stylowo urządzone pokoje do wynajęcia włącznie z apartamentem dla nowożeńców, hotel dla koni z pełną kompleksową obsługą, to tylko niektóre z form ratowania pałacu i wykorzystania walorów naszej gminy.

Przyroda

Park uznany jest za zabytek orzeczeniem Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 22 maja 1983 roku. W 1906 roku, w związku z przebudową pałacu, wprowadzono wiele gatunków drzew egzotycznych (rośliny pochodzące z innych niż nasz klimatów). Wiele z nich zginęło w 1929 roku z powodu wyjątkowo dużych mrozów. Wymarznięte gatunki zastąpiono gatunkami takimi jak: klony, lipy, jesiony, kasztanowce i robinie. Te gatunki dominują w naszym parku. Wiek drzew ocenia się na około 150 do 300 lat. Część starych drzew powaliła się w czasie burz. Pień okazałej topoli późnej (Populus serotina) został zniszczony przez uderzenie pioruna. Ozdobą parku w okresie wiosennym jest 100 letnia Magnolia Soulangiana o pięknych różowo purpurowych kwiatach. Zwiastunami wiosny w parku są: łany żółto kwitnącego ziarnopłonu wiosennego (Ranunculus ficaria), złoci polnej (Gagea villosa) i fioletowe kępy fiołka leśnego (Viola reichenbachiana). W czerwcu w runie parku pojawiają się żółte kwiaty jastrzębca leśnego (Hieracium silvaticum), a w południowo wschodniej części są pojedyncze okazy goździka kropkowanego (Dianthus deltoides). Znaleźć można nawet okazy pieczarek. Z drzew egzotycznych na uwagę zasługuje choina (Tsuga) o igłach płaskich, krótkich na szczycie zaokrąglonych, osadzonych na krótkich trzoneczkach. Szyszki małe, brązowe osadzone na końcach krótkopędów. Niestety, gatunek ten reprezentuje tylko jedno drzewo. Ponad dominujące drzewa liściaste wznoszą się dumnie sosny wejmutki (Pinus strobus) o długich brązowych szyszkach. Z drzew liściastych przyciąga uwagę jesion wyniosły odmiana zwisająca (Fraxinus excelsior Pendula) i bardzo okazały okaz grabu pospolitego (Carpinus betulus). Z form krzewiastych występują derenie jadalne (Cornus mas), leszczyna pospolita (Corylus avellana) leszczyna południowa (Corylus maxima), głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna), forsycja pośrednia (Forsythia intermedia), jaśminowiec omszony (Philadelphus pubescens). Na obrzeżach parku występują liczne odrośla i samosiewy. Stan zdrowotny części drzew jest zły. Istotny wpływ na drzewostan ma Krakowska Huta im. Sendzimira i użytkowanie parku (prace remontowe, dowolna komunikacja). Zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki ogranicza występowanie porostów do skorupiastych. Park posiada układ osiowy z podjazdem od strony zachodniej, geometrycznym klombem od strony wschodniej i kulistym od strony zachodniej. Obrzeża dróżek obsadzane są ozdobnymi roślinami zielnymi. W parku prowadzi się prace pielęgnacyjne polegające na usuwaniu suszu drzewnego, przycinaniu drzew, zasiewie trawników. Dbając o zabezpieczenie przed owadami stworzono wokół parku otuliny z krzewów dla zadomowienia się ptaków owadożernych. Zawieszane są budki lęgowe. W parku znajdują się dwa pomniki przyrody jest to: dąb szypułkowy (Quercus robur) o obwodzie 4,76 m (w północnej części parku), oraz jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) o odwodzie 6,5 m, niezwykle okazały (od wschodniej strony parku). Do parku prowadzą alejki: od strony zachodniej (lipy drobnolistna, szerokolistna, jarzęby pospolite, jesiony, topole, kasztanowce i przed bramą zagajnik brzozowy), od strony południowej i wschodniej (lipy, kasztanowce i robinie).
Stan drzewostanu po inwentaryzacji: Acer platanoides (klon pospolity) – 68 szt., Acer pseudoplatanus (klon jawor) – 4 szt., Acer campestre (klon polny) – 1 szt., Fraxinus excelsior (jesion wyniosły) – 9 szt., Robinia pseudoacacia (robinia akacjowa) – 31 szt., Aesculus hippocastanum (kasztanowiec biały) – 20 szt., Quercus robur (dąb szypułkowy) – 3 szt., Tilia cordata (lipa drobnolistna) – 12 szt., Carpinus betulus (grab pospolity) – 2 szt., Ulmus laevis (wiąz szypułkowy “limak”) – 2 szt., Betula verrucosa (brzoza brodawkowata) – 7 szt., Salix fragilis (wierzba krucha) – 1 szt., Populus serotina (topola późna) – 1 szt., Pinus silvestris (sosna zwyczajna) – 4 szt., Pinus strobus (sosna wejmutka) – 5 szt., Larix decidua (modrzew europejski) – 3 szt., Picea abies (świerk pospolity) – 2 szt., Tsuga canadensis (choina kanadyjska) – 1 szt., Krzewy: Cornus mas (dereń jadalny) – 8 szt., Magnolia soulangiana (magnolia pośrednia) – 1 szt., Corylus avellana (leszczyna pospolita) – 1 szt., Corylus maxima (leszczyna południowa) – 3 szt. Wszystkich drzew jest 176 sztuk, w tym iglastych – 11 sztuk co stanowi ok. 9%.

Ścieżka

Przypałacowy park jest doskonałym miejscem do przeprowadzenia ciekawej lekcji przyrodniczo ekologicznej. Podczas takich zajęć umożliwia się poznanie osobliwości przyrody, jej piękna i zależności pomiędzy organizmami i ich środowiskiem. Zaprojektowana ścieżka ma na celu kształtowanie świadomości ekologicznej, jest miejscem służącym doskonaleniu umiejętności prowadzenia samodzielnych obserwacji w naturalnym środowisku. Trasa ścieżki dydaktycznej zaczyna się od zagajnika brzozowego od strony zachodniej, a kończy przy dębie szypułkowym (pomniku przyrody). Obejmuje 5 stanowisk przewidzianych na 60 minut. Do wykonania zadań niezbędne będą: twarde podkładki, klucz do oznaczania drzew, kompas, lornetka.
1. Zatrzymujemy się przy zagajniku brzozowym przed bramą. Określamy kierunki geograficzne w oparciu o obserwacje otoczenia i za pomocą kompasu. Zwracamy uwagę na brzozy (pokrój drzewa, kolor, grubość i kształt pni). Zastanawiamy się, z jakiego powodu brzozy znacznie różnią się od siebie.
2. Mijamy bramę i wchodzimy na teren parku. Zatrzymujemy się i zwracamy uwagę na jesion wyniosły na lewo obok muru. Oglądamy ciemny, spękany pień, i wyniosłą jajowatą koronę. Oglądamy nieparzystopierzasto złożony liść. Szukamy innych jesionów wyniosłych w najbliższej okolicy. Jeden z jesionów różni się od innych parasolowatą, piętrową, zwisającą koroną. Zaglądamy do klucza do oznaczania drzew i znajdujemy jesion wyniosły odmiana zwisająca.
3. Idziemy w kierunku północno wschodnim i zatrzymujemy się przy drzewach iglastych. Przy pomocy lornetki oglądamy korony, szukamy pod drzewami gałązek i szyszek. Wspólnie na przygotowanych kartkach konstruujemy tabelkę, w której zamieścimy charakterystyczne cechy drzew iglastych (pokrój drzewa, ułożenie igieł, liczbę igieł na krótkopędzie, kształt, kolor i wielkość szyszek, ułożenie szyszek). W oparciu o wypisane lub narysowane cechy określamy rodzaje i gatunki roślin za pomocą klucza (modrzew europejski, świerk pospolity, choina kanadyjska, sosna zwyczajna i sosna wejmutka).
4. Idziemy dróżką na dół i skręcamy w kierunku południowo wschodnim. Po drodze mijamy wspaniały okaz, pomnik przyrody, rozłożysty jesion wyniosły. Chwytamy się za ręce i staramy się objąć drzewo, szacujemy obwód a następnie mierzymy taśmą mierniczą. Porównujemy wyniki. Zastanawiamy się, co to są pomniki przyrody, dlaczego je tworzymy, co może nimi być, jakie warunki musi spełniać? Idziemy w kierunku południowym do wybiegu dla koni i tam robimy przerwę.
5. Kierujemy się wzdłuż południowej drogi, mijamy klony, kasztanowce, zatrzymujemy się przy wiązie, oglądamy korę, liście i owoce. Szukamy na pniach porostów i staramy się określić wpływ zanieczyszczeń na występowanie tych organizmów symbiotycznych. Skręcamy w kierunku północnym, mijamy pałac i zatrzymujemy się przy grabie. Zwracamy uwagę na to, że korona jest bardziej rozłożysta od strony północnej. Zastanawiamy się dlaczego? Po dyskusji dochodzimy do wniosku, że na wzrost rośliny ma wpływ nie tylko nasłonecznienie, ale również obecność innych roślin, które konkurują z nią np. o światło. Nasz obserwowany grab wykorzystał wolną przestrzeń od strony północnej. Oglądamy grab i każdy uczeń na kartce wypisuje cechy podobne i różniące wiąz pospolity (kora szarobrunatna, liście u nasady zaokrąglone, orzeszek umieszczony w górnej części skrzydlaka) i grab zwyczajny (kora gładka, szaro popielata, liście eliptyczne, ostro zakończone, owoc – orzeszek przyrośnięty do trójklapowej pokrywy, owocostan w postaci zwisających kiści). Nadszedł czas na podsumowanie pracy przy dębie szypułkowym, pomniku przyrody. Na koniec otrzymujemy certyfikat przyrodnika obserwatora i wracamy do szkoły.

Bibliografia

Górski Bogusław, Zabytkowy Park w Grodkowicach. Ekspertyza stanu zachowania i potrzeb konserwatorskich drzew, Kraków 1986
Kołodziejczyk Dionizy, Gmina Kłaj - monografia, Kłaj 2003
Piątkowska Krystyna, Zaleska Józefa, Drzewa, krzewy i pnącza w osiedlach mieszkaniowych, Warszawa 1980
Rostański Krzysztof, Rostański Krzysztof Marek, Atlas i klucz. Drzewa i krzewy, Krzeszowice 1999
Sroczyński Zbigniew, Żeleńscy, Rodowód, Dzieje Rodu Żeleńskich z Żelanki, Wrszawa 1997
Szopski Felicjan, Władysław Żeleński, Warszawa 1928
Trybulec Ireneusz, 160 Rocznica Urodzin Władysława Żeleńskiego, Grodkowice 1997

Uwagi

Informacje dodatkowe
Infrastruktura: przy pałacu znajduje się miejsce wydzielone na parking, w budynku udostępnione są szalety. Można odpocząć na ławeczkach przy fontannie z Goplaną, a nawet wypić kawę w pałacowej kawiarence. Piętro w pałacu zagospodarowane jest jako pokoje gościnne urządzone w przepięknym stylu. Spędzona tu noc z całą pewnością będzie niezapomnianą.
Mocne strony: dwór zlokalizowany jest na najwyższym punkcie wzniesienia ciągnącego się z zachodu na wschód. Dzięki takiemu usytuowaniu z okien dworu rozciąga się widok na góry. W parku stare drzewa tworzą swoisty klimat podkreślony śpiewem różnorodnych gatunków ptaków. Na północy znajduje się Puszcza Niepołomicka z ciekawymi śródleśnymi oczkami wodnymi i licznymi rezerwatami przyrody. Jest też ścieżka rowerowa prowadząca do Niepołomic gdzie znajduje się Zamek Królewski z wystawą obrazów Muzeum Narodowego w Krakowie. W południowo wschodniej dolinie rozciąga się rzeka Raba.
Słabe strony: znaczna część parku jest nieuporządkowana, niewiele dosadzanych nowych, ciekawych roślin, brak wyodrębnionych ścieżek spacerowych.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej w Grodkowicach
Grodkowice 80
32-015 Kłaj
e-mail: sp grodkowice@poczta.fm
Opiekun grupy:
Krystyna Raga-Łuczkiewicz 
Autorzy opisu:
członkowie koła przyrodniczego, uczniowie: kl. 2: Justyna Karaś, kl. 4: Maria Kalita, Paulina Korbut, Aleksandra Świętek, Weronika Siwek, Agnieszka Szczurek, kl. 5: Magdalena Dobosz, Agnieszka Wełna, Kornelia Celary kl. 6: Ewelina Karaś, Małgorzata Ślusarczyk, Karolina Waszczak, Paulina Wróbel, Robert Szczygieł, Adam Zabirowski. Katarzyna Kasprzyk
Współpracujacy nauczyciele:
Podziękowania:
Dziękujemy: za pomoc w inwentaryzacji dendrologicznej i wykonaniu mapy p. Michałowi Łuczkiewiczowi, za udostępnienie danych, oraz za pomoc w przeprowadzeniu badań i przekazanie wiedzy o historii pałacu i parku dyrektorowi IHAR p. Stanisławowi Placek, za spotkanie z dziećmi i przekazanie wielu informacji i ciekawostek o historii rodu Żeleńskich oraz wiadomości o wykorzystaniu pałacu w ostatnich latach w celach kulturalnych i komercyjnych p. Marcie i Ireneuszowi Trybulec, za pomoc w ustaleniu i odtworzeniu wyglądu parku przypałacowego oraz przygotowaniu mapy p. Genowefie Kowal, za korektę prac plastycznych p. Annie Papież, za korektę pracy p. Annie Kokoszka, za udostępnienie danych i pomoc w ich uzyskaniu pracownikom Urzędu Gminy w Kłaju: p Marcie Bzdyl, p. Władysławowi Migdałowi, p. Wiesławowi Średniawie,

Ładowanie danych ...