Małków wraz z rezydencją pałacowo – parkową jest miejscem wyjątkowym, ściśle związanym z historią i kulturą Sieradzczyzny. To doskonały przykład na ukazanie miejsca egzystencji społeczności wiejskiej minionych stuleci. O jego walorach decydują: piękne usytuowanie, otoczenie i geneza obiektu. Posiadłość znajduje się na wysokiej skarpie doliny rzeki Warty, przy trasie prowadzącej z Warty do Sieradza.

Historia

Z powstaniem założenia pałacowo – parkowego nierozerwalnie wiąże się historia wsi Małków. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1390 roku. Fakt istnienia potwierdziły znalezione na łęgach nadwarciańskich relikty grodziska z XIV wieku. Jak podają źródła, w minionych stuleciach wieś nieustannie znajdowała się w rękach prywatnych. Pałac wzniesiono w latach 1810 – 1830 dla ówczesnych właścicieli dóbr Małkowa i Bartochowa – Pawła Biernackiego (1740 – 1826) i jego żony Konstancji z Małachowskich Biernackiej (1773 – 1839). Dwór wybudowano w stylu klasycystycznym i otoczono 8 – hektarowym parkiem malowniczo porastającym nierówności terenu. Wieść głosiła, że miał on wyglądem przypominać pałac w Porteferreiro na wyspie Elbie, gdzie przebywał na wygnaniu Napoleon Bonaparte.
W połowie XIX wieku Małków należał do najpiękniejszych folwarków w powiecie sieradzkim. W dobie jego świetności w pałacu mieszkała wybitna Polka doby Oświecenia – literatka i kolekcjonerka narodowych pamiątek, autorka pierwszej encyklopedii dla dzieci – Konstancja z Małachowskich Biernacka, bratanica marszałka Sejmu Wielkiego Stanisława Małachowskiego.
W 1875 roku sukcesorowie Kazimierza Biernackiego (wnuk P. Biernackiego) sprzedali majątek Stanisławowi Pstrokońskiemu ze wsi Rożdżały. Dwadzieścia lat później właścicielką Małkowa została Maria, Józefa, Anna Pstrokońska, córka Walentyny z Bardzińskich Pstrokońskiej i Stanisława Pstrokońskiego. Od tego czasu rezydencja zaczęła zmieniać swój wygląd i charakter. Do parterowej, klasycystycznej budowli dobudowano trzy czterokolumnowe portyki doryckie, ozdobione trójkątnymi szczytami, wybudowano bramę wjazdową, oddzielono zespół parkowo – pałacowy od zabudowań gospodarczych. Rozbudowa i przebudowa posiadłości dodała jej urody i zamieniła w reprezentacyjny obiekt. W tym czasie Małków stał się jednym z ważniejszych ośrodków kulturalnych w regionie. W pałacu gościło wiele znanych osobistości ze świata kultury i sztuki: pisarz Władysław Stanisław Reymont, rzeźbiarz i ceramik Stanisław Jagmin, konstruktor lotniczy Czesław Tański, portrecista i pejzażysta Zygmunt Andrychiewicz, rysownik i zarazem profesor Akademii Sztuk Pięknych Antoni Kamieński, grafik i rzeźbiarz Jan Rembowski, malarz Józef Rapacki i wielu innych.
Władysław Reymont zafascynowany parkiem miał w nim swoje ulubione miejsce, w którym często przebywał i pisał. To tutaj powstawały kolejne rozdziały „Chłopów”. W dowód hołdu dla jego talentu panie Walentyna i Maria Pstrokońskie wzniosły mu pomnik, którego twórcą był St. Jagmin.
W 1929 roku M. Pstrokońska sprzedała rezydencję Adamowi Krzyżanowskiemu z zastrzeżeniem, że do śmierci będzie użytkować park i pałac. Jednakże została wysiedlona przez Niemców w 1939 roku. Był to najgorszy okres dla posiadłości. Podczas wojny niemieccy okupanci wywieźli z pałacu znaczną część zbiorów sztuki: obrazy, rzeźby, porcelanę i srebra, znacznemu zniszczeniu uległ park. Po drugiej wojnie światowej majątek przeszedł na własność państwa. Pałac stał się instytucją publiczną. W jego pomieszczeniach zlokalizowano Uniwersytet Ludowy oraz utworzono Szkołę dla traktorzystów.
Od 1955 roku był siedzibą oddziału Państwowego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Warcie. W tym czasie budynki zostały przebudowane, a park zmienił swój pierwotny wygląd. W latach osiemdziesiątych posiadłość przejęła Politechnika Łódzka. Jednakże z powodu kłopotów finansowych w 1996 roku zaprzestano prac konserwatorsko – budowlanych i wystawiono obiekt na sprzedaż. Pałac wraz z parkiem kupiła wówczas p. Halina Łuczak, która w okresie dwóch lat uporządkowała park i zabezpieczyła budynki przed dewastacją.
Ostatecznymi właścicielami zespołu pałacowo - parkowego w 1998 roku stali się potomkowie polskich emigrantów we Francji państwo Danuta i Roman Ptak. W ciągu kilku lat pałac przeszedł renowację. Elewacja zewnętrzna odzyskała swój pierwotny wygląd, natomiast wnętrze z powodu braku odpowiedniej dokumentacji zostało zrekonstruowane zgodnie z obowiązującym prawem konserwacji zabytków. Uporządkowano również teren przylegający do pałacu. Obecnie mieści się tutaj ekskluzywny hotel i restauracja, odbywają się różnego rodzaju uroczystości, spotkania i konferencje. Obiekt odzyskał swoją dawną, kulturotwórczą funkcję.
Pierwotne założenie pałacowo – parkowe składało się z dwóch części oddzielonych od siebie drogą; części wschodniej folwarcznej (zachowanej w stanie szczątkowym) i części zachodniej rezydencjalnej. Współcześnie trzon rezydencjalny tworzą: pałac, park, pawilon ogrodowy, pawilon – pracownia malarska (przeznaczony na Niepubliczny Ośrodek Rehabilitacyjno - Readaptacyjny „ARKA”), pomnik Władysława Reymonta i figura Matki Bożej.
Urokliwy park rozciąga się w terenie urozmaiconym krajobrazowo, obejmującym częściowo strome, pocięte jarami zbocza pradoliny rzeki Warty oraz spiętrzone wzgórza moren czołowych, powstałych podczas zlodowacenia środkowopolskiego (plejstocen), o różnicy wzniesień do 10 m. Południową granicę parku wytycza malownicza, biegnąca w krętym wąwozie droga. Z niej prowadzą dwa główne wjazdy na teren posesji. Wjazd przy południowo – wschodniej części parku prowadzi stromą drogą do murowanej bramy, natomiast od wjazdu w południowo – zachodniej części parku biegnie droga w kierunku dawnej pracowni malarskiej i pomnika Wł. Reymonta. Wschodnią krawędź parku stanowią strome zbocza pagórków porośnięte kasztanowcami, klonami i grochodrzewami, u stóp których biegnie asfaltowa szosa. Zachodnią granicę wytyczają zarośla głogu, które oddzielają park od płaskich, żwirowo - piaszczystych moren, zajętych przez pola uprawne, strona północna graniczy z boiskiem do gry w piłkę nożną. Całe założenie parkowe usytuowane jest na rzucie wieloboku, zbliżonego do litery „L”. Teren parku leży na wysokości 180 m n.p.m.
Pierwotnie charakter parku nawiązywał do nurtu romantycznego. Okres świetności przypada na koniec XIX i początek XX wieku, aż do momentu wybuchu drugiej wojny światowej. W tym czasie włączono do parku stary liściasty las i sprowadzono sadzonki drzew ozdobnych, które umieszczano jako efektowne formy dekoracyjne na trawnikach lub wtapiano w oryginalny drzewostan. Ponadto ozdabiano park wazami na postumentach i kolumnach, a w jego aranżowanej części tworzono klomby i rabaty otoczone żywopłotem z bukszpanu.

Przyroda

Obecnie ze względu na rosnące licznie pomnikowe drzewa i ukształtowanie powierzchni, park został uznany za krajobrazowy. W drzewostanie dominują kilkusetletnie dęby szypułkowe (sześć Pomników Przyrody), kasztanowiec zwyczajny i różne gatunki klonów. Ponadto można znaleźć wspaniałe okazy lipy drobnolistnej, jesionu wyniosłego, buka zwyczajnego, grabu pospolitego, topoli białej, modrzewia europejskiego i innych. Niestety nie zachowały się gatunki drzew egzotycznych: choiny kanadyjskiej, glediczji trójcierniowej i karagany syberyjskiej.
W wyniku prowadzonych prac pielęgnacyjnych park staje się coraz bardziej atrakcyjny. Odbywają się w nim plenery malarskie, sesje fotograficzne oraz liczne imprezy artystyczne. Z powodu występowania wielu gatunków drzew liściastych i Pomników Przyrody, może on stać się miejscem edukacji przyrodniczej i ekologicznej. Obecność wielu gatunków drzew liściastych umożliwia lepsze poznanie tego niezmiernie bogatego świata roślin.

Ścieżka

1. Trasę ścieżki zaczynamy od wjazdu w południowo – wschodniej części parku. Z lewej strony bramy możemy dostrzec pomnikowy dąb szypułkowy (Quercus robur L.). Drzewo ma około 300 lat, obwód pnia wynosi 510 cm. Pień drzewa jest rozgałęziony, z silnymi konarami, korona rozłożysta. Owoce są osadzone na długich szypułkach – stąd nazwa gatunkowa drzewa. W tle widnieje bryła pałacu, bardzo efektowna nocą.
Następnie proponujemy przyjrzeć się wschodniej krawędzi parku, na obrzeżu której widnieje szereg dorodnych okazów kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum L.). W Europie Środkowej jest to popularne drzewo dekoracyjne. W warunkach naturalnych występuje głównie w Albanii, Grecji i Bułgarii. Osiąga wysokość do 30 m. Szczególnie pięknie wygląda wiosną, podczas kwitnienia.
2. Dalej kierujemy się traktem wybrukowanym kamieniami polnymi w stronę XIX – wiecznej bramy. Wzdłuż prawej strony podjazdu, na stromej skarpie, rosną licznie robinie akacjowe (Robinia pseudoacacia L.). Jest to drzewo dochodzące do 25 m wysokości, o poprzecznie rozgałęzionych konarach i często krzywym pniu. To gatunek pionierski, często rośnie na nieużytkach i świetnie nadaje się do umacniania gleby. Uwaga! Prawie cała roślina jest trująca.
Zatrzymujemy się przed klasycystyczną bramą. Posiada ona prostokątny otwór i pomieszczenie dla stróża. Patrząc w kierunku wschodnim możemy dostrzec pozostałości z zabudowy folwarku pochodzące z początku XIX wieku. Dalej, na tle nadwarciańskich łąk widnieje kępa drzew wyznaczająca ziemny szaniec – fragment grodziska z XIV wieku.
3. Następnie przechodzimy przez bramę i kierujemy się w lewą stronę, zatrzymując się przed frontową elewacją pałacu. Składa się ona z trzech czterokolumnowych portyków doryckich zdobionych trójkątnymi szczytami. Zewnętrzny wygląd obiektu jest identyczny z pierwotnym, co stanowi o wartości zabytku. Przed budynkiem rosną różne odmiany klonu zwyczajnego (Acer platanoides L.). Drzewo to osiąga wysokość do 35 m, powszechnie występuje w Europie, Azji Mniejszej i na Kaukazie. W odróżnieniu od klonu jaworu liście klonu zwyczajnego są nagie i błyszczące, po oderwaniu ogonka wydziela się sok mleczny. Klon zwyczajny jest typowym drzewem nizin, najstarsze okazy mają do 200 lat. Podobnie jak u innych klonów liście rozkładają się bardzo szybko i dają wartościową próchnicę.
Niekiedy u klonów drzewa mają latem na liściach smołowate, czarne plamy. Jest to dość często spotykana „choroba smołowatej plamistości” czyli parch klonu.
Przed pałacowym frontem pomiędzy klonami można rozpoznać jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.). Drzewo dochodzi do 40 m wysokości, w zwartym drzewostanie gałęzie wyrastają na znacznych wysokościach. Liście nieparzystopierzaste z 9 – 15 listkami ustawione są naprzeciwlegle. Listki na brzegach delikatnie piłkowane, rozwijają się późną wiosną, jesienią opadają zielone. Gatunek ten występuje w Europie i Azji Mniejszej.
4. Idziemy na południe i skręcamy w prawo. Przed nami południowa elewacja pałacu z wejściem do pomieszczeń mieszkalnych. Obok wejścia rosną, pamiętające pierwszych właścicieli, trzy lipy drobnolistne (Tilia cordata Mill.). Obwód pnia jednej z nich sięga 280 cm. Lipa jest drzewem liściastym o wysokości do 30 m. Rosnąc w zwarciu wytwarza długi pień, bez niżej położonych odgałęzień i wysoko osadzoną koronę. Blaszka liściowa sercowata, zaostrzona, na brzegu drobno i ostro piłkowana, pod spodem kąty nerwów pokryte są brązowymi włoskami. Występuje głównie w Europie, na Bliskim Wschodzie i w zachodniej Syberii.
Lipa jak żadne inne drzewo była centralnym punktem życia naszych przodków. Pod jej potężnymi koronami wspólnie świętowano i odpoczywano. Łyko z jej kory wykorzystywano do wyrobów plecionych i powrozów. Kwiaty były pokarmem dla pszczół oraz suszone służyły do sporządzania herbaty lipowej, natomiast drewno było cenione przez rzeźbiarzy i tokarzy.
5. Udajemy się w kierunku zachodnim. Następnym przystankiem naszej ścieżki będzie największe i najpotężniejsze drzewo w parku, Pomnik Przyrody – dąb szypułkowy (Quercus robur L.). Majestatyczne drzewo rośnie na szczycie wzniesienia, co jeszcze bardziej podkreśla jego rozmiary; obwód pnia wynosi 520 cm. Korzystając z wzoru można spróbować obliczyć wiek drzewa, który w przybliżeniu szacowany jest na ponad 300 lat. Dęby to wysokie do 40 m drzewa. W Polsce często spotykanym gatunkiem jest również dąb bezszypułkowy. Bardzo trudno jest je odróżnić, ponieważ krzyżują się między sobą. Dąb szypułkowy ma krótkie ogonki liściowe, ale owocostany na długich szypułkach. U dębu bezszypułkowego jest odwrotnie.
Z lewej strony dębu rośnie przepiękny okaz modrzewia europejskiego (Larix decidua Mill.), jest to drzewo rodzime, do 50 m wysokie, o igłach opadających na zimę. Typowe dla modrzewia są cienkie, zwisające gałązki oraz szyszki, które po wypadnięciu nasion pozostają przez kilka lat na drzewie. Ponadto modrzewie tworzą długopędy oraz krótkopędy, w kształcie garbków, na których stoją w pęczkach igły.
6. Skręcamy na północ, mijamy ścieżkę prowadzącą do pawilonu malarskiego, by zatrzymać się przed ponad stuletnim bukiem zwyczajnym (Fagus sylvatica L.). Drzewo ma długi pień i wąską koronę na szczycie, jest więc typowym przykładem drzewa rosnącego w zwarciu. Kora jest srebrzystoszara, gładka, bez podłużnych wgłębień i zgrubień. Owocami są trójgraniaste, brązowe orzeszki, nazywane bukwiami, w brązowej, zdrewniałej, pokrytej od zewnątrz miękkimi wyrostkami miseczce, która po dojrzeniu otwiera się 4 klapami. Buki mogą dożyć wieku około 300 lat i osiągnąć rozmiary do 40 m wysokości. Drewno buka jest twarde, wytrzymałe i daje się łatwo obrabiać. Wykorzystywane jest do wyrobu mebli, zabawek i podkładów kolejowych.
7. Idziemy dalej w kierunku północnym i zatrzymujemy się na wprost zachodniej, werandowej elewacji pałacu. Na niewielkiej przestrzeni można znaleźć tutaj kilka gatunków klonów. Pierwszy z nich z czerwieniejącymi liśćmi to klon jawor (Acer pseudoplatanus L.) odmiany purpurowej. W odróżnieniu od klonu zwyczajnego liście jego są matowe, bez połysku, klapy piłkowane na brzegach, a wcięcia pomiędzy nimi ostre. Charakterystyczna jest łuskowato odrywająca się kora w różnych odcieniach szarości do czerwonawo wzorzystej. Osiąga wysokość do 35 m. Klon jawor jest typowym drzewem górskim, jest odporny na huragany i bardzo dobrze odrasta z pni.
W pobliżu rośnie klon polny (Acer campestre L.). Jest to drzewo liściaste niższe, od 12 do 20 m wysokości. Liście ustawione są naprzeciwlegle, z 5 tępymi klapami. Owoce to podwójne skrzydlaki – płaskie orzeszki ze skrzydełkami ustawionymi prawie w linii poziomej. Charakterystyczne są starsze gałązki klonu polnego, które mają często narośla korkowe w postaci listewek. Kora jest szarobrązowa z delikatnymi spękaniami tworzącymi czworokątne poletka. Paklon jest popularną rośliną żywopłotową. Najstarsze okazy dożywają 200 lat.
W niewielkiej odległości można również znaleźć klon srebrzysty (Acer saccharinum L.), o wysokości dochodzącej do 35 m. Drzewo tworzy dość często wiele pni, blaszka liściowa jest głęboko powcinana, z 5 klapami o długich końcach, na dolnej stronie srebrzystoszara. Klon srebrzysty naturalnie występuje we wschodniej Ameryce Północnej, natomiast w Europie jest popularnym drzewem ozdobnym.
8. Dochodzimy do ścieżki prowadzącej od pałacu w stronę pomnika. Po prawej stronie widzimy rosnące w zagłębieniu terenu cztery pomnikowe dęby. Skręcamy w prawo, by minąć z lewej strony pawilon ogrodowy i dojść wąską ścieżką do urokliwej kapliczki Matki Boskiej. Na cokole figury widnieje napis informujący, że fundatorką była Józefa Bardzińska, osoba blisko spokrewniona z Pstrokońskimi - właścicielami posiadłości. W pobliżu figury można zobaczyć bluszcz pospolity (Hedera helix L.), pnący się po pniach sosny zwyczajnej i klonu zwyczajnego. Jest to pnącze cieniolubne i zimozielone. Roślina pnie się nawet do wysokości 30 m. Chronione są tylko osobniki kwitnące i owocujące.
Tą samą ścieżką wracamy w kierunku pawilonu ogrodowego. Jest to niezwykle ciekawy architektonicznie budynek, który obecnie zamieniono na skład drewna. Pawilon jest murowany, parterowy, ośmiokątny w rzucie budynku. Widoczne są ubytki w tynkach, braki stolarki okiennej i drzwiowej; jednakże budynek zabezpieczony jest przed dewastacją.
9. Dalej wychodzimy na ścieżkę zmierzającą w stronę pomnika Władysława, Stanisława Reymonta. Jest to jeden z najciekawszych w Polsce pomników pisarza, postawiony na miejscu poprzedniego, który ufundowały właścicielki Małkowa panie Walentyna i Maria Pstrokońskie. Obecny pomnik został postawiony w stuletnią rocznicę urodzin pisarza w 1967 roku. Za pomnikiem znajduje się niedostępna część parku z gęstwiną robinii akacjowych, klonów, dębów i sosen. Obok krzaczaste formy klonu polnego i jaśminowiec wonny (Philadelphus coronarius L.).
10. Odwracamy się twarzą na południe, by przejść wzdłuż jaśminowej ściany krzewów w stronę pawilonu malarskiego (obecnie siedziba Niepublicznego Ośrodka Rehabilitacyjno - Readaptacyjnego „ARKA”. Budynek znajduje się w przepięknym otoczeniu starych jesionów, dębów i lip, pomiędzy którymi mieszkańcy Ośrodka utworzyli teren rekreacyjny. Wchodzimy na drogę prowadząca do bramy w południowo – zachodniej części parku, idziemy na południe, z lewej strony dostrzegamy grab zwyczajny (Carpinus betulus L.). Jest to drzewo rodzime, o wysokości do 30 m. Liście ustawione są skrętolegle, blaszka pofałdowana, jajowato – eliptyczne, zaostrzone, brzegi liści podwójnie piłkowane, nerwy nie rozgałęzione. Kora drzewa jest gładka, białoszara z podłużnymi zgrubieniami i bruzdami. Owoce zebrane są w zwisające owocostany z około 10 parami orzeszków, które mają trójdzielne skrzydełka. Żółtawobiałe, twarde i elastyczne drewno grabu służyło dawniej do wyrobu narzędzi.
11. Idąc dalej drogą mijamy kępę modrzewi europejskich oraz boisko do gry w piłkę nożną, z lewej strony napotykamy topolę białą (Populus alba L.) zwaną również białodrzewem. Jest to szybko rosnące drzewo, rozpowszechnione jako drzewo ozdobne. Liście ma ustawione skrętolegle, forma blaszki jest bardzo zmienna, pod spodem zawsze pokryta białymi, filcowatymi włoskami. Kora drzewa jest szarobiała, długo gładka, później ciemnoszara z podłużnymi spękaniami. Drzewo jest widoczne z dużej odległości z powodu jasnego pnia i srebrnych liści.
12. Wędrujemy w kierunku bramy wjazdowej, by dojść do niezwykłego skupiska kilkunastu dębów szypułkowych, rosnących w pofałdowanym terenie morenowych wzgórz. Dęby są niezwykle różnorodną grupą drzew i krzewów, do tego rodzaju należy blisko 600 gatunków. Drewno dębowe jest bardzo twarde i trwałe, dlatego było wykorzystywane w kopalniach, do budowy mostów, do wykańczania wnętrz i wyrobu mebli. Z kory pozyskiwano substancje do garbowania skór, żołędzie były niezwykle wartościowym pożywieniem dla świń. Obecność dębów w lasach jest ważna nie tylko z powodu wartościowego drewna, lecz również ze względów ekologicznych.
13. Przedostatnim etapem naszej trasy jest aleja drzew i krzewów rosnących na granicy między parkiem a polami. Rozpoznajemy tutaj robinie akacjową i drzewiaste formy głogu jednoszyjkowego (Crataegus monogyna Jacq.), o wysokości dochodzącej do 10 m. Jego pędy występują w postaci krótkopędów często przekształconych w ciernie. Owocami są czerwone, błyszczące, jabłkowate owocki wielkości 1 cm, najczęściej z 1 pestką.
14. Na końcu ścieżki parkowej znajduje się pozostałość po bramie wjazdowej, za nią malownicza droga biegnąca krętym wąwozem od żwirowni i pól w kierunku wsi. Na wprost bramy wznosi się majestatycznie wiąz polny (Ulmus minor). Liście osadzone są na krótkich ogonkach, z wierzchu gładkie i lśniące, od spodu w kątach nerwu głównego owłosione. Jest to roślina ciepłolubna, może żyć kilkaset lat. Dostarcza cennego czerwonawego drewna. Ponadto na stromych zboczach wąwozu rosną liczne drzewa i krzewy, pomiędzy którymi można dostrzec fragmenty starego ogrodzenia parkowego.
Trasę ścieżki kończymy w miejscu, gdzie zaczyna się asfaltowa droga prowadząca z Warty do Sieradza u stóp, wiejskiej kapliczki.

Bibliografia

• Aas G., Riedmiller A., Drzewa liściaste, MUZA S.A.
   


• Kajzer L., Pałace i dwory w dawnym województwie sieradzkim, 1994.
   


• Pachulska-Rydel J., Park na zboczach wąwozów [w] „Na sieradzkich szlakach” nr 4, 1989.
   


• Rostański K., Rostański K.M., Drzewa i krzewy, Wydawnictwo KUBAJAK, Kraków 2003
   


• Ruszkowski A., Sieradz i okolice – przewodnik turystyczny, Towarzystwo Przyjaciół Sieradza, Sieradz 2000
   


• Seneta Wł., Dolatowski J., Dendrologia, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1997.
  

  Autorzy

  
  Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
  Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy
  ul/ 3-go Maja 29
  98-290 Warta
  Opiekun grupy:
  Wioletta Łajs-Błaszczyk Ewa Ochman
  Autorzy opisu:
  uczniowie klas IV-VI Zespołów Edukacyjno – Terapeutycznych i klasy I Szkoły Specjalnej Przysposabiającej do Pracy
  Współpracujacy nauczyciele:
  Podziękowania:
  Serdeczne podziękowania dla właścicielki pałacu w Małkowie – Pani Danuty Ptak
  Serdeczne podziękowania dla pani Barbary Cicheckiej – Kustosz Muzeum Miasta i Rzeki Warta.
   

Ładowanie danych ...