Gmina Zator położona jest w zachodniej Małopolsce, 46 km na zachód od Krakowa, 50 km na wschód od Bielska-Białej, 48 km od Katowic. Zespół zamkowo-parkowy w Zatorze położony jest w południowo-wschodniej części starego miasta bezpośrednio przy skarpie doliny Skawy. Składa się z obiektów:
- zamku wzniesionego w 1455 r. w stylu gotyckim i przebudowanego do obecnej postaci w XIX w., przez architekta Franciszka Marię Lanciego, przy współpracy Parysa Filippiego.
- fragmentu muru obwodowego z bramami zbudowanego w 1836 r. w stylu neogotyckim po północnej stronie zamku bramą wjazdową między zamkiem, a oficyną.
- oficyny z 1836 roku usytuowanej w linii muru otaczającego zespół pałacowo-parkowy.
- parku otaczającego zamek od strony wschodniej, zachodniej i południowej, położonego częściowo na stoku i poniżej skarpy.
Zamek ma kształt prostokąta o trzech kondygnacjach z wysuniętą na zewnątrz w formie ryzalitu wieżą. Jest ona wyższa o jedną kondygnację od reszty budynku. Ta część jest najstarsza i pochodzi z pierwotnego zamku gotyckiego. Słynne było wyposażenie zamku w XIX. Potoccy sprowadzili tu bowiem wiele wspaniałych dzieł sztuki i pamiątek narodowych. Wstęp na zamek do niedawna wolny w czasie pracy Rybackiego Zakładu Doświadczalnego. Obecnie zamek i brama zamknięta z powodu toczącej się w sądzie sprawy wniesionej przez spadkobierców.

Historia

Zespół zamkowo-parkowy w Zatorze jest ogrodem tarasowym, dwupoziomowym, który powstał w otoczeniu zamku. Zamek został wzniesiony w latach 1445-1447, w miejscu domniemanego gródka książęcego dla pierwszego księcia zatorskiego Wacława z linii Piastów Śląskich. Każdy poddany został zobowiązany do odpracowania dwóch dni w tygodniu przy budowie rezydencji książęcej. Pierwotnie była to prostokątna, piętrowa budowla w stylu gotyckim z cegły, na głębokich fundamentach z dużą dwukondygnacyjną wieżą pośrodku.
Niewielkie księstwo zatorskie wyodrębniło się z księstwa oświęcimskiego i zajmowało obszar wokół miasta Zator. Samodzielne przetrwało do roku 1494 kiedy to syn Wacława sprzedał je królowi Janowi Olbrachtowi. Gotycka budowla była do 1513 roku siedzibą książąt zatorskich, a w późniejszym okresie z inicjatywy Zygmunta Starego zamek stał się siedzibą polskich starostów niegrodowych. Pierwszym z nich był Andrzej Kościelecki Ogończyk. Gdy w 1550 roku stanowisko przejął innowierca Mikołaj Myszkowski, zamek stał się centrum reformacji. Zniszczono wtedy katolicką kaplicę zamkową. W XVI wieku zamek został przebudowany w stylu renesansowym. Powstał też wtedy piękny tarasowy ogród.
W roku 1564 księstwo zostaje włączone do Korony i weszło w skład województwa krakowskiego zachowując jednak nazwę księstwa i dużą autonomię. Ostatni starosta zatorski Piotr Dunin w 1772 r. przebudował rezydencję oraz dobudował drugie piętro.
W czasie wojen ze Szwedami zamek bardzo ucierpiał i nie nadawał się już do zamieszkiwania, a po rozbiorze Polski został przejęty przez Austryjaków. Ostatnim starostą został Fryderyk Piotr Dunin herbu Łabędź, który odkupił od rządu austryjackiego dobra zatorskie wraz z zamkiem. Dokonał jego remontu i przebudował go na wygodną rezydencję. Następnie obiekt przechodził w ręce Poniatowskich, Tyszkiewiczów herbu Leliwa, Wąsowiczów herbu Gozdawa, aż w końcu do II wojny światowej był własnością Potockich. Sale mieściły wspaniałe zbiory historyczne sprowadzone właśnie przez Potockich. Wymienia się m.in.: arcydzieła, rzeźby, stare zbroje, posążki egipskie i greckie, mozaiki, marmury, stylowe meble, srebrną tacę królowej Bony, pozłacane sztućce Napoleona. Na piętrze ówczesnego zamku urządzono galerię i bibliotekę. W galerii podziwiać można było obrazy m.in.: Leonardo da Vinci, Marcello Bacciarellego, weneckiego malarza Bernarda Canaletto, hiszpańskiego malarza Francisco Zurbarana. W 1836 roku nastąpiła wielka przebudowa zamku w pałac neogotycki pod kierunkiem włoskiego architekta Marię Lanciego i Parysa Filipiego. Powstała wtedy ryzaltowa wieża z czterema nadwieszonymi wieżyczkami, bramą wjazdową z blankami, wnętrza ozdobiono sztukateriami i pięknymi kominkami. Na zewnątrz powstały przebudówki i przekomponowany z ogrodów park krajobrazowy.
W rękach rodu Poniatowskich zamek zostaje do 1939 r. W okresie okupacji hitlerowskiej zamek zajął Wehrmacht. Stał się on obozem przesiedleńców niemieckich. Budowla uległa dewastacji, a bogate zbiory dzieł sztuki zostały zrabowane przez hitlerowców. Po wojnie zamek był ruiną. Składowano w nim zboże i inne towary, zamieniono go też na koszary. W 1951 roku przekazano zamek Instytutowi Zootechniki z Krakowa, gdyż to pozwoliło zapobiec dalszemu ziszczeniu obiektu. 10 lat później przeprowadzono remont i odbudowę obiektu pod kierunkiem Józefa Dutkiewicza. W ten sposób przywrócono wygląd zamku z 1836 roku. Wewnątrz na uwagę zasługują dwie pary sal po obu stronach na parterze, bogato dekorowane cennymi malowidłami i sztukateriami w stylu tzw. pompejańskim przez Włocha Liattiego i Kajetana Golińskiego. Po lewej stronie sieni znajdują się sale - Myśliwska i Złota w układzie sklepień przełomu XVIII i XIX wieku. W sali Złotej zachowały się ślady 14-karatowego złota. Po prawej stronie w salach Bluszczowej i Paprociowej znajdują się sklepienia kolebkowe z lunetami. Zamek przekazano w 2000 roku Rybackiemu Zakładowi Doświadczalnemu z Olsztyna, jednak dwa lata temu opuścił on podupadający w ruinę obiekt.
Plan parku z 1845 roku przedstawia ogród krajobrazowy typu angielskiego z zachowanymi niewielkimi fragmentami ogrodu geometrycznego w postaci czterech prostokątnych kwater przylegających do zamku. Po przeciwnej stronie znajdowała się winnica, a dolny ogród był swobodnym układem ścieżek i drzew. Część ogrodu położona na górnym tarasie wyłożona była płytami, otoczona kamienną balustrada z wazonami i marmurowymi posągami. W roku 1960 roku podzielono obiekt na dwie części: „miejską” i „instytutową” oddzielając je od siebie płotem z siatki (istnieje on do dziś).
Do lat pięćdziesiątych XX wieku niektóre elementy ogrodu na terenie górnym uległy zatarciu. Koło roku 1954 brak było kolistego zajazdu, a grupę kwater podkreślały jedynie dwa rzędy lip. Elementy te wraz z układem ścieżek odtworzono w nieco zmienionej postaci dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku. Do dnia dzisiejszego nie zachowały się na tarasie górnym kamienne balustrady z rzeźbami, a po wazonach zostały jedynie podstawy. O geometrycznym charakterze świadczy obecnie jedyny układ przejść, dzielący tę część parku na cztery prostokątne kwatery, na których środku posadzone są srebrne świerki. Połączenie komunikacyjne między górnym i dolnym ogrodem uległo całkowitemu zatarciu.
Układ drzewostanu na stoku skarpy na północny wschód od zamku wskazuje na ślad przebiegającej tu dawnej ścieżki.
Park składa się z dwóch części, bardzo różniących się od siebie. Część górna stanowiąca otocznie pałacu położona na szczycie skarpy (wzgórzu zamkowym) to fragmenty dawnego ogrodu ozdobnego z klombami, podjazdami i trawnikami, obsadzona obecnie krzewami. Część dolna u podnóża skarpy oddzielona obniżeniem dawnego łożyska młynówki zawiera: żwirowe alejki z krawężnikami, nieutwardzone ścieżki oraz boisko (w zimie lodowisko) w zagłębieniu ziemnym wykonane w epoce czynów społecznych i fragment ogródka jordanowskiego. Obecnie park nie pozostaje w granicach pierwotnych. W czasie budowy wału przeciwpowodziowego Skawy odłączono od parku część przylegającą bezpośrednio do Skawy. Sad przyparkowy w części południowo-wschodniej wycięto i zamieniono na pola uprawne. W dolnej części parku zmieniono układ ścieżek, wyodrębniono ogródek jordanowski, istniejący w szczątkowej postaci do dziś.
Skarpa łącząca obydwa poziomy parku jest zachwaszczona samosiewami i uległa w czasie powodzi w 2001 r. częściowemu podmyciu. Wiele drzew w parku po opadnięciu wody uległo zniszczeniu z braku stabilności podłoża i podmyciu korzeni. Leżące drzewa trzeba było usunąć.
Obecnie park ma dwóch właścicieli: Rybacki Zakład Doświadczalny z Olsztyna i Skarb Państwa jest właścicielem górnej części parku. Urząd Miasta w Zatorze jest właścicielem dolnej zalesionej części parku.

Przyroda

Obszar parku i gmina Zator już wkrótce zostaną zaliczone do obszaru Natura 2000 decyzją Ministra Środowiska. Właśnie w naszej gminie trwają dyskusje nad związanymi z tym obszarem korzyściami i utrudnieniami. Jedno jest pewne, że nasza gmina ma bardzo ciekawą przyrodę i bioróżnorodność gatunkową, skoro zasługuje na tytuł obszaru Natura 2000.
Roślinność parku reprezentowana jest przez popularną szatę roślinną, stale poddawaną wpływowi człowieka. Najstarsze okazy drzew: dęby szypułkowe (Quercus robur) o obwodach 350-400 cm, klony (Acer pseudoplatonus) o obwodach 335-350 cm, graby (Carpinus betulus) o obwodach 230-250 cm, liczą około 200 lat i stanowią żywe pomniki upamiętniające lata młodości parku. Większość do drzewostan młody, którego wiek datowany jest na około 20-60 lat.
Na terenie parku występują: jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), olsza czarna (Alnus glutinosa), lipa drobnolistna (Tilia cordata), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanus), sosna wejmutka (Pinus strobus), modrzew europejski (Larix europaea).
Wśród krzewów spotkać można: jałowiec pospolity, żywotnik zachodni, bez lilak pospolity, żylistek szorstki, leszczynę, forsycję zwisłą, czeremchę zwyczajną, jaśminowiec wonny.
Wczesną wiosną, gdy drzewa nie posiadają jeszcze liści park urzeka pięknym białym kobiercem zawilca gajowego, z żółtymi wstawkami ziarnopłonu wiosennego oraz zapachem rosnącego tutaj czosnku. Nieco później zakwita kokoryczka wielokwiatowa. Park najpiękniejszy jest wczesną wiosną, potem pojawiają się chwasty, głównie pokrzywa zwyczajna i zagłusza całą pozostałą roślinność runa.
Niezwykłych doznań słuchowych dostarczają bardzo liczne ptaki: sikorki, zięby, dzwońce, dzięcioły i słowiki.

Ścieżka

Ścieżka zaplanowana została w oparciu głównie o walory historyczne w części górnej parku i walory przyrodniczo-rekreacyjne w części dolnej parku. Początkiem ścieżki jest brama wjazdowa do piastowskiego zamku książęcego.
1. Trasę naszej wędrówki rozpoczynamy od wejścia na teren parku bramą główną. Została ona usytuowana w linii północnej oficyny pałacowej. Jej wygląd jest bardzo ciekawy. Składa się ona m.in. z pary kwadratowych filarów, wieżyczek oraz ostrołukowej arkady. Ogrodzenie wokół zachowało się w dawnym stylu. Jest to nieotynkowany mur z cegły. Całość jest usytuowana w bardzo malowniczej panoramie doliny Skawy.
Brama wjazdowa, zamek i oficyna sąsiadują z zabytkowym gotyckim Kościołem Parafialnym pod wezwaniem świętych Wojciecha i Jerzego z końca XIV w.
2. Drugim punktem wędrówki jest zamek. Został on zbudowany w latach 1445-1447 w stylu gotyckim. Rozejrzyjmy się po wnętrzu tejże budowli. Na uwagę zasługują dwie pary sal po obu stronach na parterze, w 1836 roku bogato dekorowane cennymi malowidłami i sztukateriami w stylu tzw. pompejańskim przez Włocha Liattiegio i Kajetana Golińskiego. Po prawej stronie, w salach Paprociowej i Bluszczowej znajdują się sklepienia kolebkowe z lunetami. Natomiast po lewej stronie sieni umieszczone są sale Myśliwska i Złota w układzie sklepień z przełomu XVIII i XIX wieku. W zamku zachowało się kilka marmurowych kominków w stylu klasycystycznym, a w sieni sklepienie dekorowane malowidłami. Po zamku może nas oprowadzić po wcześniejszym telefonicznym uzgodnieniu przewodnik z Towarzystwa Miłośników Ziemi Zatorskiej.
3. Wychodząc z zamku udajemy się asfaltową ścieżką wokół kolistego podjazdu na którego środku rośnie przepiękny krzew magnolii japońskiej. Zachwyca swoim pięknem przybywających tutaj turystów jak i okolicznych mieszkańców. Pochodzi ona z Chin. W Polsce sadzona jest jako krzew ozdobny. Jest wysoka do 10 m, a jej pokrój korony jest kulisty. Posiada ona białe, duże kwiaty o zapachu cytrynowym, wyrastających na wierzchołkach pędów. W środku kwiatu liczne pręciki i słupki. Kwitnie przed rozwojem liści. Są one główną ozdobą magnolii. Z daleka wyglądają, jak tulipany kwitnące na drzewie. Mają one barwę (u różnych odmian) od białej do czerwonej, poprzez różne odcienie różu. Nie wytwarzają nektaru, ale nektaropodobną wydzielinę i zapylane są przez chrząszcze. Owocostan składa się z mieszków. U wielu gatunków magnolii z nasion znajdujących się w mieszku można wyhodować sadzonkę. Jest to roślina, która swą wyjątkowością przykuwa wzrok każdego. To właśnie ona jest atrakcją kolejnego przystanku zwłaszcza wiosną, gdy kwitnie.
4. Idąc kilka metrów dalej, po prawej stronie napotykamy się na pozostałości z przeszłości. Naszym oczom ukazuje się kamienna balustrada, której częścią były niegdyś rzeźby, a także wazony, po których pozostały obecnie tylko podstawy.
Patrząc w kierunku południowym zobaczymy w dole korony drzew dolnej części parku oraz skarpę zamkową porośniętą częściowo krzewami. Skarpa wymaga wzmocnienia po podmyciu w czasie ostatniej powodzi w 2001 r.
5. Skręcając za prawym skrzydłem zamku udajemy się na tereny, które świadczą o geometrycznym charakterze dawnej kompozycji parku. Można tu zaobserwować układ przejść dzielący tą część parku na cztery prostokątne kwatery, na których środku posadzone są świerki srebrne. Są to piękne drzewa, cenione w ogrodnictwie, szczególnie za dużą odporność na zanieczyszczenia środowiska. Sprowadzone zostały do Europy po raz pierwszy pod koniec XIX w. Wyhodowano odmiany sadzone w parkach, ogrodach a także formy karłowate nadające się do uprawy w donicach. Posiadają zwisające, jasnobrązowe szyszki, długości 7-8 cm.
6. Następnie swe kroki kierujemy w kierunku wschodnim. Naszym oczom ukazuje się pozostałość po dawnym marmurowym posągu. Przyjrzyjmy się jej z bliska. Widnieje tam para stóp (podobne są do nóżek dziecka), która daje nam dużo do myślenia. Jednak nie udało się nam odkryć kto mógł być uwieczniony na tymże posągu (być może jakiś amorek).
7. Zmierzając wytyczoną ścieżką w kierunku wschodnim naszą uwagę przykuwa niecodzienny widok. Jest to skupisko drzew – lip i jesionów, w których koronach znajdują się gniazda gawronów. Już z daleka można zauważyć te duże ptaki, ich czarne upierzenie z metalicznym połyskiem, a także długi klinowaty ogon. Od wielu lat goszczą one w naszym parku i mieście. Widocznie bardzo lubią przebywać na obrzeżach kompleksów leśnych, gdzie starodrzew przeplata się z bujnymi łąkami. Jest to na prawdę godny podziwu widok. Lecz to jeszcze nie koniec. Teraz udajemy się do drugiej części parku położonej u podnóża zamku, ścieżką po skarpie lub schodząc ulicą Piastowską do bramy wejściowej parku.
8. Rozpoczynamy naszą trasę od bramki wejściowej do kompleksu leśnego. Bramy wejściowej „strzegą” dwa graby o obwodach pnia 230 i 235 cm.
9. Idąc wzdłuż alejki na wschód po prawej stronie możemy zaobserwować plac zabaw, który znajduje się tuż przy wejściu do parku. Jest on wspaniale ocieniony potężnymi drzewami sąsiadującymi z ogrodzeniem. Grab o obwodzie 360 cm, dąb szypułkowy o obwodzie 320 cm strzelisty wiąz (280 cm) i klon (189 cm). Znajduje się tam kilka huśtawek, na których może bawić się grupka dzieci, karuzela z pewnością zakręci każdego. Jest także piaskownica, niezapomniany konik, którego uwielbia każdy malec. Plac zabaw to nie tylko miejsce dla dzieci ale także dla dorosłych, którzy mogą usiąść na ławeczce i podziwiać piękną przyrodę w parku, wsłuchując się w szum starych drzew i śpiew ptaków.
10. Przystańmy na chwilę po lewej stronie ścieżki. Znajduję się tu kolejna rzecz godna skomentowania. Jest nią boisko ziemne, pozostałość z czasów czynów społecznych. Właściwie to już tylko zagłębienie w ziemi z resztkami bramek do gry w piłkę. Bardzo lubimy tu przychodzić. Zawsze jest tu chłodno, a zarazem przytulnie. Potężne drzewa dają cień, na ławeczkach koledzy mogą dopingować do gry. Ptaki koncertują wśród gałęzi. Nie słychać szumu cywilizacji. Tutaj czas jakby się zatrzymał i pozwalał nam się nacieszyć swobodą ruchu i pięknem otoczenia.
11. Przesuwając się alejką na wschód dochodzimy do jej rozgałęzienia. Kierujemy się jednak na lewo. Dochodzimy do olbrzymiego drzewa, które jest uważane za największe drzewo w parku. To dąb szypułkowy o obwodzie 400cm, lekko pękniętym w części przyziemnej, a jako ciekawostkę dodamy, że z ledwością obejmie je pięć osób trzymających się za ręce. Z pewnością zauważy go każdy przybyły do parku turysta. Tego okazu nie da się pominąć.
12. Idziemy dalej w kierunku wschodnim. Skręcamy w prawo, w ścieżkę prowadzącą do równie zaskakującego okazu przyrody. Jest nim klon pospolity o obwodzie 345 cm. Ciekawostką biologiczną jest obecność w ogonkach liści przewodów mlecznych, z których wypływa sok mleczny. Swoim wyglądem przypomina kilka rosnących ze sobą okazów. Od jego pnia odrastają cztery konary. W przyszłości kiedy ich wiek się zwiększy, może się rozerwać, gdyż każda część tego pięknego okazu będzie się kierować w swoją stronę.
13. Ostatnim etapem naszej trasy będzie miejsce, gdzie znajduje się kolejny platan o obwodzie 334 cm. Jest to okazałe drzewo, często sadzone w parkach całej Europy i innych miejscach dla ozdoby. Wygląd naszego platanu przyciąga wzrok. Od jego pnia odchodzi kora. Jest to niespotykany widok, gdyż górna część kawałka nadal przyrośnięta jest do drzewa. Gdy popatrzymy na nie przez chwile, mamy wrażenie jakby były to rybie łuski. W tym właśnie miejscu wczesną wiosną jest biało od zawilców, potem pojawia się masowo niecierpek pospolity i przytulia czepna utrudniając podejście do drzewa. Patrząc w kierunku zachodnim zobaczymy bramę wejściową, skąd wyruszyliśmy. Kierując wzrok na północ, na stoku przez cały czas wędrówki widać piękny piastowski zamek i skarpę.
Cieszymy się, że mogliśmy pokazać i bliżej się przyjrzeć temu, czego na co dzień nie zauważamy i nie doceniamy.

Bibliografia

www.zator.iap.pl – strona Urzędu Miejskiego w Zatorze
zamki.res.pl/zator.htm – strona o zamku zatorskim
Warunki ochrony i rewaloryzacji zespołu zamkowo – parkowego w Zatorze, Państwowa Służba Ochrony Zabytków. Oddział Wojewódzki Bielsko – Biała, 1996
Pokorny Jaromir, Drzewa Europy Środkowej, Warszaw 1980
Urbisz Alina i Andrzej, Atlas i klucz. Rośliny zielne i krzewinki Polski, Krzeszowice 2004
W Dolinie Dolnej Skawy, folder, wyd. FWIE i grupa lokalna „Czaplon” OTOP

Uwagi

Obok parku nie ma parkingu samochodowego. Turyści mogą pozostawić bezpiecznie samochód na bezpłatnych parkingach naszego pięknego Rynku i przejść spacerem do parku.
Bardzo byśmy chcieli, aby nasz park miał stałego administratora, który dbałby o jego wygląd, żeby cały rok było tam czysto. My sprzątamy ten park z okazji akcji sprzątania świata we wrześniu, ale to za mało.

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Zespół Szkół Ogólnokształcących
ul.Kongresowa 11
32-640  Zator
e-mail: zsozator@wp.pl
Opiekun grupy:
Maria Fila 
Autorzy opisu:
członkowie koła biologicznego, uczennice gimnazjum klasy III i I: Izabella Wiertel – lider zespołu, Nicole Orpich, Gabriela Stokłosa, Monika Janik, Paulina Bieniek, Klaudia Gołba, Magdalena Bartuś, Sylwia Sala, Beata Chrapek, Agnieszka Woźniak, Joanna Bryja, Paulina Plata, Monika Gołda, Alicja Góralczyk, Sławomir Banaszak.
Współpracujacy nauczyciele:
Podziękowania:
Gorąco dziękujemy za:
- udostępnienie danych i wyjaśnienia Urzędowi Miasta i Gminy w Zatorze, a szczególnie panu inż. Maciejowi Romańskiemu i Burmistrzowi Miasta Zbigniewowi Biernatowi.
- za korektę, doradztwo merytoryczne i wspólne wycieczki nauczycielom ZSO w Zatorze tj. pani Marii Fila i pani Barbarze Kasprzak.
- udostępnienie bibliografii z Biblioteki Miejskiej.

Ładowanie danych ...