Park im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach to największy teren parkowy w granicach administracyjnych miasta. Park rozciąga się między ulicami: Kościuszki, Mikołowską i Górnośląską. Zajmuje powierzchnię 72 ha. Dzięki swej lokalizacji na skraju centralnych dzielnic miasta należy do najchętniej odwiedzanych terenów rekreacyjnych. Stylistyką nawiązuje do ogrodów – parków angielskich. Należy do największych i najstarszych parków w Katowicach. Do parku, od strony Brynowa, można dojechać liniami tramwajowymi numer 6 i 16 oraz autobusem linii nr 51, który staje na Ptasim Osiedlu, naprzeciwko Kościoła św. Michała Archanioła. Można również dojechać tam od strony ulicy Mikołowskiej, autobusami linii numer 9, 10, 11, 13, 154, 297, 653, 688, 689, które mają przystanek na ulicy Różyckiego.

Historia

Jego początki sięgają 1888 roku, kiedy powstał tutaj park miejski na obszarze 6 ha podmiejskiego lasku. W latach 1894-1895 zaczęto przekształcać w Süd Park (pol: Park Południowy), dzięki czemu poszerzono zakres uporządkowanych terenów zielonych. Tereny te sięgały aż do Wzgórza Beaty, gdzie w 1903 roku wzniesiono 20-metrową Wieżę Bismarcka, jedną z trzech postawionych w tym czasie na Górnym Śląsku. W 1903 r. miasto wydzierżawiło teren o powierzchni 56 ha od niemieckiego przemysłowca Thiele-Wincklera na 100 lat. W pierwszym okresie wytyczono parę ścieżek spacerowych, posadzono drzewa i ustawiono ławki. W 1910 r. Magistrat Miasta Katowice udzielił pomocy materialnej na zadrzewienie alei wzdłuż ul. Kościuszki, zwanej wówczas Promenadą Kościuszki. Wtedy oprócz pierwotnie tutaj rosnących brzóz i sosen pojawiły się inne gatunki drzew.

14 czerwca 1912 roku połączono Park Południowy z katowickim rynkiem linią tramwajową, która kończyła się z początkiem parku (tuż za obecną Aleją Górnośląską). W 1925 roku nadano parkowi imię Tadeusza Kościuszki. W tym czasie umieszczono medalion z portretem Naczelnika i tablicę poświęconą Tadeuszowi Kościuszce na Wieży Bismarcka. Zaprzestano też używania nazwy Wieża Bismarcka, zmieniając nazwę na wieża widokowa. Wieżę rozebrano w 1934 roku. Pod koniec lat 30. XX wieku w rejonie Wzgórza Wandy zaczęto tworzyć zalążek skansenu. Sprowadzono wówczas do parku drewniany spichlerz (z 1688 r.) z Gołkowic w powiecie pszczyńskim i drewniany kościółek z Syryni.

Duże zasługi w utrzymaniu infrastruktury parku w dobrym stanie i jej rozwoju po 1989 roku ma prywatny przedsiębiorca Jan Badura. Kościół św. Michała Archanioła w Katowicach najstarsza budowla sakralna na terenie Katowic. Jest to drewniany, jednonawowy kościół. Został zbudowany w 1510 w Syryni (powiat wodzisławski), w 1938 r. został przeniesiony do Katowic jako pierwszy obiekt w powstającym wówczas skansenie, który ostatecznie nie powstał. We wnętrzu kościoła znajduje się korpus XVII-wiecznej, drewnianej ambony i od 1970 r. drewniana rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, późnogotycka, z początku XVI wieku, przeniesiona z Dębieńska (rybnickie). W kruchcie znajduje się: XV-wieczna kropielnica z kamienia i drewniana skrzynia z okuciami z XVIII-XIX w. Kościół i dzwonnica otoczone są drewnianym ogrodzeniem z trzema bramami. Wolno stojąca dzwonnica pochodzi z XVII w.

Wieża spadochronowa w Katowicach – stalowa wieża spadochronowa, używana do początkowego szkolenia skoczków spadochronowych – przyszłych lotników lub ewentualnie żołnierzy polskich wojsk powietrznodesantowych. Wieża została zbudowana w 1937 r. z inicjatywy Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Była wówczas największą wieżą spadochronową w kraju. Budowa wieży spadochronowej napotkała sporo problemów. LOPP nie dysponowała pełnymi środkami na ukończenie inwestycji. Przeciwko budowie wieży w Parku Kościuszki protestował też koncern Hohenlohe, właściciel kopalni Wujek, której pola węglowe znajdowały się pod parkiem. W latach 40. niemieckie władze Katowic postanowiły rozebrać wieżę i prawdopodobnie przetopić jej elementy. Po wojnie, w latach 50. wieżę odbudowano. Nowa ma 35 metrów. Przez krótki okres prowadzono na niej ćwiczenia spadochronowe, ale jak podają niektóre źródła, zaniechano ich po protestach mieszkańców. Dziś wieża jest pomnikiem i katowickim landmarkiem. To jedyna istniejąca obecnie wieża spadochronowa w Polsce. Według dokumentacji technicznej, która znajduje się w zasobach archiwum Urzędu Miejskiego w Katowicach, projekt wieży wykonano w Biurze Technicznym Budowy Mostów w Chorzowie. Pod dokumentami podpisał się inż. Korzieter. Stalowa konstrukcja wieży miała 50 metrów wysokości. Na jej szczyt prowadziły schody, wewnątrz konstrukcji znajdował się szyb windowy, w którym kursowała dwuosobowa elektryczna winda. Na szczycie wieży znajdowała się platforma, z której wykonywano skoki. Wokół platformy zamontowano balustradę wykonaną z pełnej stali, w której zamontowano drzwiczki. Balustrada obracała się, tak by kierunek, w jakim oddawano skoki można było dostosowywać do kierunku wiejącego wiatru. Spadochron połączony był stalową linką z obracanym wysięgnikiem oraz przeciwwagą, która poruszała się w rurze umieszczonej w osi wieży.

W pierwszych dniach II wojny światowej wieża stanowiła punkt obserwacyjno-meldunkowy 73 Pułku piechoty. 3 września, po przełamaniu polskiej obrony pod Wyrami i Gostynią, jednostki Armii Kraków zagrożone otoczeniem przez Niemców rozpoczęły odwrót ze Śląska. Do Katowic 4 września wkroczyła 239. Dywizja Piechoty Wehrmachtu (dowództwo gen. major Ferdinand Neuling) oraz 56. i 68. Pułkiem Grenzschutzu wchodzącymi w skład 3. Dowództwa Odcinka Grenzschutzu (dowództwo gen. porucznik Georg Brandt). 4 września 1939 r. z pomostu wieży ostrzelano wkraczających do Katowic żołnierzy Wehrmachtu. Jednak to, co działo się wokół wieży w dniach 3-4 września do dziś pozostaje niejasne. Od lat 50. w Polsce panowała wersja, związana z literackim opisem Kazimierza Gołby, który w książce pt. “Wieża spadochronowa”, opisał, że wieża spadochronowa stała się redutą, z której śląscy harcerze stawili opór wkraczającym do miasta żołnierzom Wehrmachtu i bojownikom Freikorpsu Ebbinghaus. Według Gołby obrona wieży trwała kilkanaście godzin, a harcerze zadali Niemcom bolesne straty, zestrzeliwując m.in. niemiecki samolot. Opór wieży złamał dopiero ostrzał ciężkiej artylerii. Ciała zabitych i rannych obrońców zrzucono z pomostu. Ten heroiczny opis miał powstać w oparciu o relacje mieszkańców Katowic, jakie po wojnie zbierał Gołba za pośrednictwem “Gościa Niedzielnego”. Celem Gołby, było zadanie kłamu powszechnemu po wojnie twierdzeniu, że Ślązacy poddali się w 1939 r. Niemcom bez walki, a podczas wojny kolaborowali z nazistami, czego przejawem miała być służba (w rzeczywistości przymusowa) Ślązaków w Wehrmachcie. Wersję Gołby podtrzymywali inni śląscy literaci, m.in. Wilhelm Szewczyk i Bolesław Lubosz.

Wieloletnią orędowniczką tej wersji była też Krystyna Heska Kwaśniewicz, harcmistrzyni i literaturoznawca z Uniwersytetu Śląskiego. Hufiec ZHP Katowice, w uznaniu bohaterstwa harcerek i harcerzy 1939 roku, nosi imię Bohaterów Wieży Spadochronowej. W oparciu o scenariusz W. Szewczyka powstał w 1976 r. film fabularny “Ptaki ptakom” w reż. Pawła Komorowskiego przedstawiający artystyczną próbę rekonstrukcji wydarzeń. W 2003 r. wersja długotrwałej obrony przedstawiona przez Gołbe została podważona. Latem tego roku nowe dokumenty zostały odnalezione przez Ryszarda Kaczmarka, historyka z Uniwersytetu Śląskiego, w niemieckim Federalnym Archiwum Wojskowym we Freiburgu. Odkrycia Kaczmarka opisała katowicka “Gazeta Wyborcza”. Historyk dotarł do raportu gen. Neulinga, który opisywał, że walki pod wieżą trwały o wiele krócej, niż opisywano wcześniej. Według niemieckiego generała sztab 239. dywizji został ostrzelany z karabinu maszynowego umieszczonego na wieży spadochronowej 4 września rano, gdy trwały ostatnie narady przed wkroczeniem do Katowic.

Ogień obrońców wieży był niecelny. Wieża umilkła po tym, jak została ostrzelana z niemieckiego działa przeciwpancernego. Walki trwały też w Katowicach, ale opór został szybko przełamany, o 11. Neuling wjechał swoim mercedesem do centrum Katowic, gdzie został serdecznie powitany przez niemieckich mieszkańców miasta. Publikacja raportu w “Gazecie Wyborczej” wywołała oburzenie śląskich środowisk patriotycznych, a przeciwko publikacji i jej autorowi Bartoszowi T. Wielińskiemu skierowano list otwarty do Adama Michnika. Zarzucano mu w nim kłamstwa, manipulacje oraz podważanie polskiego charakteru Katowic. Wieliński na zlecenie redakcji sam udał się do archiwum we Freiburgu. Odnalazł tam nowe, nieznane dokumenty, w tym relacje z zajmowania Katowic sporządzone przez niemieckich żołnierzy oraz kilkanaście wykonanych 4 września nieznanych fotografii. Na tej podstawie powstał cykl artykułów rekonstruujący to, co się działo w Katowicach i na Śląsku we wrześniu 1939 r. Latem 2004 r. do Freiburga udała się grupa historyków z katowickiego Instytutu Pamięci Narodowej. Ich ustalenia pokrywały się z tezami “Gazety Wyborczej”.

Jeden z historyków IPN dr Grzegorz Bębnik potwierdził to w swojej książce “Katowice we wrześniu "39”. Niejasne jest to, kto bronił wieży. Do dziś nie odnaleziono dowodów na to, by byli to harcerze. Ostatnio pojawiły się informacje, że być może byli to katowiccy gimnazjaliści. Nie ustalono też liczby, ani nazwisk obrońców. Najprawdopodobniej ciała obrońców wieży spoczywają wraz z ciałami innych zamordowanych obrońców Katowic na cmentarzu w Katowicach-Panewnikach. W parku warto również zobaczyć: płytę pamiątkową, ufundowaną patronowi Tadeuszowi Kościuszce przez społeczeństwo Katowic w 1925 r., obelisk w pobliżu wieży spadochronowej – pomnik martyrologii harcerzy śląskich, Wzgórze Beaty (334,5 m n.p.m.), cmentarz żołnierzy radzieckich poległych przy wyzwalaniu Katowic w 1945 r., galerię rzeźby plenerowej, dzieła twórców regionu: Zygmunta Brachmańskiego, Augustyna Dyrdy, Joachima Krakowczyka, Piotra Latoska, Józefa Marka, Jacka Sarapaty i Andrzeja Szczepańca.

Przyroda

Drzewostan parku jest różnowiekowy i wielogatunkowy. Dawniej rosły tu lasy liściaste z udziałem grabu (Carpinus betulus), buka (Fagus sylvatica), lipy drobnolistnej (Tilia cordata), dębu szypułkowego (Quercus robur), klonu pospolitego (Acer platanoides) i jawora (Acer pseudoplatanus), o czym dziś świadczy ich liczne występowanie w drzewostanie. Na terenie parku dominują gatunki drzew liściastych, lecz nie brak i drzew iglastych. Rośnie tu kilka gatunków sosen: zwyczajna (Pinus sylvestris), wejmutka (P. strobus), czarna (P. nigra), a także jodła jednobarwna (Abies concolor), cis pospoliy (Taxus baccata), żywotniki (Thuja). W pobliżu pomnika Kościuszki zobaczyć można młode, lecz już z charakterystycznymi drobnymi szyszkami, choiny kanadyjskie (Tsuga canadensis).

Park Kościuszki jest niewątpliwie najcenniejszym i najpiękniejszym katowickim parkiem, zarówno pod względem układu przestrzennego jak i doboru gatunków drzew. Rośnie tu ok. 100 gatunków i odmian drzewiastych. Warte szczególnej uwagi są widoczne z ul. Kościuszki, a rosnące w pobliżu restauracji “Zielone Oczko” wiśnie piłkowane. Są to drzewka wywodzące się z Chin i Japonii – typowe dla tamtejszej sztuki ogrodowej. Charakteryzują się pięknymi, różowymi i pełnymi kwiatami, które w maju obsypują całe korony. Ich kolor w miarę przekwitania przechodzi w coraz ciemniejsze tonacje. Rozwijające się liście mają początkowo barwę pomarańczową, później stają się zielone by jesienią przebarwić się ponownie na kolory pomarańczowe i czerwone. Świecą wtedy swą czerwienią wśród żółtych klonów i jaworów.

Piękne są tu również buki, niektóre ponad 100-letnie, o srebrzystych pniach i soczystej zieleni liści wiosną i latem Jesienią ich liście stają się pomarańczowe, a korony drzew mają wygląd rozedrganych płomieni. Przepiękny wiosenny efekt dają również różaneczniki i azalie rosnące wzdłuż alejek parku. Kwiaty różaneczników (Rhododendron) mają tu kolor różowy choć różne odmiany mogą mieć kolory z palety od bieli do ciemnej purpury. Ich liście, w przeciwieństwie do żółto kwitnącej azalii (Azalea), pozostają zimą na krzewach. Liście azalii stają się jesienią płomienno czerwone i w końcu opadają.

Skład gatunkowy fauny tego parku to głównie zwierzęta typowo miejskie, lub przystosowane do życia w obecności człowieka. Ptactwo żyjące w tym parku to przede wszystkim: wróbel (Passer domesticus), różne gatunki sikor (Paridae), miejska odmiana gołębia skalnego (Columba livia), sroka (Pica pica), a także dzięcioł duży (Dendrocopos major), czyż (czyżyk) (Carduelis spinus), szczygieł (Carduelis carduelis), kruk (Corvus corax), wrona siwa (Corvus cornix). Teren ten zamieszkuje również wiele interesujących gatunków ssaków, np. wiewiórki, bardzo łatwe do zaobserwowania, krety (Talpa europaea), a czasem można spotkać również lisy pospolite (Vulpes vulpes), dziki (Sus scrofa) oraz sarny (Capreolus capreolus).

Ścieżka

Ścieżka dydaktyczna zaczyna się przy głównym wejściu od ul. Kościuszki. Idąc prosto w kierunku wieży spadochronowej po obu stronach alei możemy zobaczyć duże okazy wierzby płaczącej (Salix chrysocoma), zawdzięczającej swoją nazwą charakterystycznym, zwisającym gałęziom, jak również kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum). Trawnik jesienią zawsze jest przeszukiwany przez dzieci w poszukiwaniu kasztanów. Przed wieżą spadochronową skręcamy w lewo, na południe i idziemy prosto. Mijając restaurację “Zielone oczko” warto zwrócić uwagę na piękne stare graby (Carpinus betulus).

Skręcamy w prawo, w przecinającą trawnik alejkę. Po jednej stronie rosną pochodzące z Japonii wiśnie piłkowane (Cerasus serrulata). Są one pięknie kwitnącymi drzewami, a ich liście w zależności od pory roku i odmiany mogą przybrać barwę czerwonobrązową, lub zieloną. Po prawej stronie alei prowadzącej do pomnika Kościuszki, w pobliżu zamkniętego kiosku znajdziemy karmnik dla ptaków. Prawie o każdej porze dnia zobaczyć tu można stada gołębi grzywaczy (Columba palumbus) i wróbli domowych (Passer domesticus) czekających na dokarmiających je ludzi. Jest to także miejsce, w którym najłatwiej spotkać wiewiórkę (Sciurus vulgaris).

Po wizycie przy karmniku idziemy dalej w stronę placu Kościuszki. Gdy już dochodzimy, od razu naszą uwagę przykuwa wielki i barwny klomb kwiatowy. Także na obrzeżach placu znajdziemy różnorodne rośliny, jak choćby barwne piwonie (Paeonia officinalis). Warto zwrócić uwagę na rosnące niedaleko pomnika choiny kanadyjskie (Tsuga canadensis).

Za pomnikiem Kościuszki znajduje się wybudowany niedawno sztuczny staw. Na postawionych metalowych kratach zaczyna rosnąć bluszcz (Hedera helix). Stąd możemy udać się albo na północ, w kierunku dolnego placu zabaw, albo na południe, wtedy alejką dojdziemy w okolice toru saneczkowego.

Jeśli pójdziemy na północ, po chwili dojdziemy do niewielkiego stawu. Jest on nawet bardziej interesujący, niż ten, który właśnie opuściliśmy, ponieważ żyje w nim rodzina kaczek krzyżówek (Anas platyrhynchos). Rośnie tu także charakterystyczna roślina – grzybień biały (Nymphaea alba), zwany także lilią wodną. Idąc w stronę toru, warto na przedostatnim skrzyżowaniu alejek popatrzyć w lewo. Rośnie tam brzoza brodawkowata (Betula pendula) w pełni zasługująca na swoją nazwę gatunkową. Dochodząc do toru saneczkowego skręcamy w lewo i dochodzimy do kościółka św. Michała Archanioła. Na jego dziedzińcu podziwiać możemy zadbane rośliny zielne i drzewa, zwłaszcza iglaste. Tu też kończy się trasa ścieżki.

Ścieżka przyrodnicza poprowadzona przez park im. Tadeusza Kościuszki ma charakter faunistyczno – florystyczny, ale większość przystanków znajduje się niedaleko obiektów ciekawych pod względem historycznym. Przemierzając park warto zwracać uwagę nie tylko na dzieła człowieka, ale także na piękno natury.

Bibliografia

Szarowski Karol., Szaraniec Lech, Katowice i Górnośląski Okręg Przemysłowy, Katowice 1989
Kalinowski Janusz, Katowice i okolice, Katowice 1980
Nałęcz-Gostomski Władysław., Dzieje i rozwój Wielkich Katowic jako ośrodka przemysłu i stolicy autonomicznego województwa śląskiego, Katowice 1926
Starnawska Joanna, Dzieje Katowic (1299-1945), Muzeum Historii Katowic, Katowice 1989
Strona internetowa Urzędu Miasta Katowice, http://www.um.katowice.pl - czerwiec 2007
Strona internetowa Uniwersytetu Śląskiego, http://www.us.edu.pl - czerwiec 2007

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Zespół Szkół Katolickich
ul. Kobylińskiego 4
40-026 Katowice
Opiekun grupy:
mgr Bożena Kurzeja 
Autorzy opisu:
Park im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach - Bartosz Tarnawski, Mikołaj Kostuś, Wojciech Hankiewicz, Teresa Skorupa, Katarzyna Suliga
Park rekreacyjny Zadole w Ligocie - uczniowie klasy I Ksi: Karolina Fagas, Magdalena Janota, Zofia Kołodziejczyk, Maria Kruczak, Małgorzata Matkowska.
Współpracujacy nauczyciele:

Ładowanie danych ...