Województwo: dolnośląskie
Powiat: wrocławski
Park Szczytnicki usytuowany jest we wschodniej części miasta między starą Odrą, a ulicami: Wróblewskiego, Kopernika, Mickiewicza, Paderewskiego i Różyckiego, na terenie dawnej wsi Szczytniki, włączonej w obręb miasta. Jest to jeden z największych i zarazem najstarszych parków Wrocławia. Zajmuje czwarte miejsce pod względem różnorodności i bogactwa drzewostanu w Europie. Nazywany jest perłą wrocławskich parków. Powierzchnia tego parku krajobrazowego o dużych walorach kompozycyjnych i dendrologicznych wynosi ok. 112 ha. Obszar znajduje się pod opieką Zarządu Zieleni Miejskiej.
Można tam dojechać miejskimi środkami komunikacyjnymi: tramwajami linii 2, 4, 10, 17 oraz autobusami linii: D, E, 115, 116, 141, 131, 139, 145, 146, 149, 611.
Charakterystyka budynków znajdujących się na terenie Parku Szczytnickiego:
- Hala Ludowa (Stulecia) została wybudowana w latach 1911-13 wg projektu Maxa Berga. Postawiono ją jako pomnik upamiętniający setną rocznicę zwycięstwa wojsk sprzymierzonych nad Napoleonem pod Lipskiem. Jest najbardziej znanym obiektem architektonicznym Wrocławia. Nowatorstwo żelbetowej konstrukcji oraz ogrom kopuły, która jest największą od czasów budowy starożytnego Panteonu, przyczyniło się do zgłoszenia obiektu do wpisania na listę UNESCO. Obecnie jest to jeden z nowocześniejszych obiektów sportowo-widowiskowych w Polsce z nowoczesnym rozwiązaniem płyty głównej, widowni, oświetlenia i nagłośnienia. Powierzchnia sceny wynosi 560 m2, a widownia jest w stanie pomieścić prawie 7000 gości. Odbywają się w niej imprezy sportowe oraz targi, kongresy, koncerty światowych gwiazd czy megaprodukcje teatralne i operowe (np. “Aida” czy “Skrzypek na dachu”). Znajduje się tam także muzeum, w którym wyeksponowano fotografie przedstawiające kolejne etapy budowy oraz upamiętniające najważniejsze wydarzenia odbywające się w Hali Ludowej.
- Stadion Olimpijski to kompleks sportowy zbudowany w latach 1926-28. Został zaprojektowany przez Richarda Konwiarza na przełomie lat 1924-25. Rozbudowano go w latach 1935-39. Mieści ok. 40 000 widzów. W skład kompleksu wchodzą: stadion główny, szereg boisk bocznych, korty tenisowe, strzelnica, basen kryty, pływalnia odkryta (nieczynna), hala sportowa, wielkie pole zlotowe (Pola Marsowe) oraz boisko do baseballu (pierwsze profesjonalne w Polsce).
- Obserwatorium astronomiczne zostało założone w 1920 r. W 1922 r. powstał pawilon, w którym zainstalowano refraktor Clarka-Repsolda, gdzie w 1926 r. umieszczono teleskop. W 1928 r. wzniesiono właściwy budynek obserwatorium wg projektu G. Mullera.
- Pergola posiada 574 kolumny wraz z przyległymi do niej restauracjami i zbiornikiem wodnym. Jest pokryta na całej długości winoroślą.
- Pawilon Czterech Kopuł - była to wyodrębniona dla potrzeb Wystawy część przeznaczona na prezentację Wrocławia. Po II wojnie umieszczono tutaj Wytwórnię Filmów Fabularnych i Dokumentalnych (WFDiF).
Dzisiejsze funkcje parku:
Park Szczytnicki stanowi przede wszystkim miejsce odpoczynku dla każdego wrocławianina. Są to “zielone płuca miasta”. Teren jest dla wielu roślin i zwierząt schronieniem przed niebezpiecznym Wrocławiem. Podczas spacerów można natknąć się na rzadko spotykane gatunki drzew, dla których jest to idealne miejsce bytowania.
Park pełni istotną funkcję rekreacyjną. Odbywają się tu zawody sportowe wchodzące w skład Otwartych Mistrzostw Wrocławia, m.in. biegi na orientację oraz rowerowa jazda na orientację. Biegnie tamtędy ścieżka biegowa przygotowana przez firmę Nike Poland, gdzie trenerzy wspomnianej firmy prowadzą treningi oraz zapewniają profesjonalne konsultacje.
Historia
Park Szczytnicki, największy i najbardziej znany z wrocławskich parków. Swoimi początkami sięga roku 1783, kiedy to książę Ludwig von Hohenlohe – Ingelfingen, właściciel wsi Szczytniki oraz ówczesny komendant Wrocławia, rozpoczął budowę letniej willi. Jak przystało na arystokratę z prawdziwego zdarzenia, jego siedziba została wyposażona w regularny ogród francuski z kręgielnią, ujeżdżalnią, salą bilardową i strzelnicą. W miarę powiększania książęcego areału powstał w 1789 r. park romantyczny liczący 16,5 ha, poprzecinany krętymi ścieżkami i strumieniem. Jego głównymi elementami były trzy polany, stare drzewa oraz Wężowe Wzgórze. Wśród zieleni znajdowała się świątynia Sybilli, domek tahitański oraz drewniane i gipsowe kopie rzeźb antycznych m.in. Marsa, Wenus, Hermafrodyty i grupę Laokoona. Ze względu na liczne popiersia pruskich władców i generałów, pomnik Fryderyka II oraz kolumnę Fryderyka Wilhelma II, wzorowaną na trojańskiej. Ówczesna prasa określiła ogród, zwany książęcym, mianem “miejsca pięknych wspomnień i uświęcenia miłościwo ojczyzny”. Otwarcie ogrodu nastąpiło w 1789 r. W czasie wojny, w związku z klęską wojsk pruskich pod Jeną, w 1806 zniszczony został także Wrocław, gdzie wojska francuskie spustoszyły dobra generała Hohenloha. W 1815 r. kariera księcia załamała się i doszło do licytacji jego dóbr na Szczytnikach. Położyło to kres świetności ogrodu.
Zainteresowanie Szczytnikami ponownie wzrosło, gdy w 1833 r. ulokowano na pobliskim Dąbiu wyścigi konne. Jednak w 1854 r., powódź, niszcząc Wrocław, nie oszczędziła terenów szczytnickich, zmuszając ludzi do sprzedawania ziem. Postanowiono także wówczas zagospodarować te tereny i przeznaczyć na park w związku z zagrożeniem kolejnymi kataklizmami. Do dziś na terenie parku pozostały wały zabezpieczające tereny najbardziej narażone na działanie wody. Szczególnie wyraźne znajdują się przy ul. Różyckiego.
W 1860 r. botanik H. R. Göppert, zasłużony twórca i propagator wrocławskiej zieleni miejskiej, podsunął pomysł stworzenia tu parku krajobrazowego. Projekt jego urządzenia powierzono w 1861 r. P. J. Lennemu, królewskiemu ogrodnikowi z Berlina. Niemal równocześnie z tymi pracami powstał w latach 1864-1865, obok toru wyścigów konnych, Miejski Ogród Zoologiczny. Na potrzeby parku założono szkółkę leśną. W latach 1870-1874 dodano do niego lasek położony na południe od dawnego ogrodu książęcego, a następnie obszar wokół toru wyścigów konnych. Kolejni ogrodnicy – J. Lösener, H. Richter, G. i E. Heinze i L. Fintelmann – integrowali nowe obszary z parkiem z wykorzystaniem właściwych każdemu z nich walorów, co miało wpływ na coraz większe zróżnicowanie całego kompleksu. Park stopniowo się rozrastał. W 1886 r. wybudowano na Wężowym Wzgórzu sztuczny wodospad, a w 3 lata później założono Szkolny Ogród Botaniczny z ogrzewaną szklarnią i arboretum, udostępniony w 1913 r. W 1893 r. powstał system grobli, łączących stare Szczytniki z Bartoszewicami, po których przebiegały promenady.
W 1913 r. w ramach Wystawy Stulecia na obrzeżach parku zorganizowano Wystawę Sztuki Ogrodowej, której trwałym śladem jest do dziś Ogród Japoński. Przyciąga on uwagę unikatowymi formami bonsai oraz pięknymi czerwonolistnymi klonami japońskimi. Malownicze strumienie wodne rzeźbią pagórkowaty teren ogrodu. Liczne drewniane budowle (mosty, pawilon herbaciany, bramy) wraz z oryginalnymi japońskimi latarniami i misami nadają orientalny charakter całemu założeniu. Powstałe wówczas, obok szeregu mniejszych budynków, Hala Stulecia, Pawilon Czterech Kopuł i pergola nadały tym terenom reprezentacyjny charakter. Późniejsze osiedla, tj. WuWA i Sępolno, wzbogaciły je o zabudowę mieszkalną wtopioną w zieleń. Z kolei kompleks Stadionu Olimpijskiego poszerzył ich program funkcjonalny o atrakcyjną ofertę rekreacyjną. Dnia 13 IV 2005 r. Hala Ludowa, iglica oraz część parku zawierająca pergolę, Ogród Japoński i Kościółek pw. Św. Jana Nepomucena została ustanowiona pomnikiem historii.
Obiekty historyczne
- Kościół pw. Św. Jana Nepomucena powstał na przełomie XVI i XVII w. Jest to kościółek drewniany, który został przeniesiony w 1913 r. z Kędzierzyna Koźla. Obecnie znajduje się tam galeria i księgarnia.
- Iglica to stalowy monument zbudowany w 1948 r. wg projektu S. Hempla jako główny akcent Wystawy Ziem Odzyskanych. Złożony jest ze zwężającej się, wspartej na trzech podporach partii dolnej o wys. 70 m (konstrukcja żeberkowa) oraz z 30-metrowej części górnej (konstrukcja rurowa). Od półwiecza stanowi jeden z architektonicznych symboli Wrocławia.
- Kamień pamiątkowy Wilhelma Ludwiga Eduarda von Hohenlohe (nie istnieje) był parkowym nagrobkiem dwumiesięcznego dziecka, zmarłego w 1790, który został wystawiony przez właścicieli Ogrodu Książęcego. Stał do 1945 w rejonie ulic Kopernika i Dicksteina. Wg miejscowego podania upamiętniał przypadkową śmierć 10-letniego Williama z ręki ojca, podczas polowania.
- Kolumna króla Fryderyka Wilhelma II to pierwszy drewniany monument, który powstał w Ogrodzie Książęcym między 1786 a 1789 r., na wzór antycznej Kolumny Trajana, z rzeźbą władcy i tarasem widokowym w zwieńczeniu. Po pożarze w 1806 r. został odbudowany z cegły. W l. 60. XIX w. został zaakcentowany dookolną ścieżką parkową. Kolumna jest jedynym zachowanym elementem architektoniczno-rzeźbiarskiego wystroju Ogrodu Książęcego.
- Kamień pamiątkowy Ludwika Fintelmanna to głaz narzutowy z inskrypcją, którą usunięto po 1945 r. Został ustawiony w 1879 r. pod Dębem Fintelmanna.
- Kamień pamiątkowy cesarza Wilhelma I (nie istnieje) był to głaz z inskrypcją upamiętniający pobyt cesarza na wrocławskich wyścigach konnych w 1882 r. Ustawiono go w 1883 r. koło toru wyścigów konnych, na terenie parku od strony al. Mickiewicza.
- Posąg Diany (nie zachowany) był rzeźbą dłuta E. Segera wzniesioną w 1898 r. u zbiegu ulic Mickiewicza i Wróblewskiego na owalnym placyku w otoczeniu roślinności alpejskiej i głazów imitujących krajobraz górski. Dzieło ukazywało postać polującej bogini z psami myśliwskimi. Zostało usunięte po 1945 r.
- Kamień Stulecia to jeden z sześciu słupów pamiątkowych ustawionych z okazji przełomu wieków w 1900/1901 na ówczesnej granicy miasta. Jeden z trzech zachowanych po 1945 r. Granitowy, w formie kolumny z czworobocznym zwieńczeniem zaopatrzonym w płaskorzeźbione elementy herbu Wrocławia, kształtem nawiązuje do średniowiecznych kapliczek słupowych.
- Pomnik Fryderyka von Schillera, niemieckiego poety i dramaturga, wzniesiony w 1995 r. Jest to zrekonstruowany pomnik wykonany w stulecie śmierci Schillera – dn. 9 maja 1905 r. Projekt pomnika opracował Felix Henry. Granitowy pomnik i marmurowe popiersie poety (kopia weimarskiego monumentu dłuta Heinricha von Danneckera) zostały w 1945 r. doszczętnie zniszczone. Podstawę odbudowanego wznoszącego się stożkowo cokołu popiersia uzupełniono tablicą z napisem: “Wszyscy Ludzie będą braćmi – Alla Manschen werden Brüder".
- Pomnik Josepha von Eichendorffa został wzniesiony w 1911 r. Brązową figurę poety usunięto po 1945 r. Do dziś przetrwał postument z dwiema płaskorzeźbami.
Przyroda
Park Szczytnicki zaprojektowano w stylu angielskim naturalnym, co oznacza, że wykorzystano naturalne warunki miejsca, w którym usytuowano park, nie ustawiano sztucznych ogrodzeń, a ich rolę z założenia pełnią żywopłoty, głazy czy strumienie. To szczególnie lubiane przez wrocławian miejsce jest również cenione w Europie, gdyż park zaklasyfikowano jako czwarty pod względem jakości na naszym kontynencie. Jest to spowodowane niezwykłym bogactwem flory i fauny. W Parku Szczytnickim odnajdujemy 320 gatunków i odmian roślin pochodzących z Europy, Ameryki Północnej i Azji.
Idąc tropem łatwych do zlokalizowania miejsc, wymienimy niektóre, szczególnie rzadkie lub niezwykle piękne. Przed Halą Ludową, otoczoną alejami obsadzonymi lipą drobnolistną, możemy podziwiać zimozielony ogród Parku Szczytnickiego. Rosną tam drzewa szpilkowe: świerk kaukaski, cyprysik Lawsona, cyprysik groszkowy, cisy pospolite, sosna wejmutka, sosna czarna, świerk zwyczajny, sosna rumelijska, jodła kalifornijska, modrzew polski, a także brzozy brodawkowate i dęby szypułkowe.
Z kolei w niezwykle interesującym nas – Europejczyków ogrodzie japońskim zobaczymy m.in. różaneczniki, krzewy tawuły, berberysu, krzew modrzewnicy, cisy, miłorząb, modrzewnik, dwie wierzby. Tuż za ogrodem można spacerować aleją kasztanowców zwyczajnych i podziwiać rosnące nieopodal rzadkie gatunki drzew: perełkowiec japoński, cyprysik nutkajski, żywotnik olbrzymi, orzesznik pięciolistny, platan klonolistny. W pobliżu, tuż obok zabytkowego kościółka, napotkamy sosnę himalajską. Równie blisko ogrodu japońskiego znajdujemy grupę różaneczników, dąb szkarłatny i urodziwą kosodrzewinę. Wśród bogatego drzewostanu Parku Szczytnickiego można również buki zwyczajne.
Szczególne bogactwo opisywanego parku stanowią zabytkowe dęby. Przed budynkiem szkoły inspekcji pracy stoi okazały pomnikowy dąb o obwodzie 600cm. Drugi zabytkowy dąb o obwodzie wynoszącym 506 cm rośnie przy stawie obok kamiennego mostku. Na północny zachód od stawu widnieją ogromne dęby szypułkowe. Po przeciwnej stronie można zobaczyć drzewa cyprysika błotnego i dużą kępę krzewu derenia rozłogowego. Nieco dalej, w pobliżu alei Młodej Gwardii, rośnie grupa 20 pomnikowych dębów szypułkowych i cztery buki zwyczajne. Park Szczytnicki może się również poszczycić najokazalszym we Wrocławiu dębem szypułkowym o obwodzie 643 cm. Okaz ten znajdziemy naprzeciw budynku szkoły z czerwonej cegły, nad rzeką. W pobliżu zajezdni tramwajowej na Biskupinie rośnie czwarty pomnikowy dąb.
Opisując wspaniałą roślinność parku, trzeba koniecznie zwrócić uwagę na gatunki chronione, do których zaliczamy: kruszczyk szerokolistny, śnieżyczkę przebiśnieg, bluszcz pospolity i cis pospolity. Będąc w parku, warto zobaczyć także Lasek Brzozowy, Gaj Göpperta oraz Polanę Neisserów.
W czasie spaceru uważny obserwator ma okazję dostrzec interesujące okazy parkowej fauny, m.in.: ropuchę zieloną, dzięcioła średniego, dzięcioła zielonego, dzięcioła czarnego, nietoperze – nocka rudego, gacka brunatnego, mroczka późnego, karlika większego, borowca wielkiego, mopka. Można też spotkać kunę leśną czy też sporadycznie pojawiające się sarny. Osoby zainteresowane ornitologią mogą w Parku Szczytnickim rozpoznać ponad 70 gatunków ptaków, wśród których są gatunki zagrożone wyginięciem – dzięcioł średni i muchołówka białoszyja. Spośród chronionych gatunków fauny należy także wymienić występujące w parku niektóre chrząszcze i motyle, a także ssaki, w tym dziewięć gatunków nietoperzy.
Ścieżka
Park Szczytnicki to największy i najstarszy park miejski we Wrocławiu. Zaskakuje bogactwem fauny i flory oraz ciekawą historią. Postanowiliśmy stworzyć wewnątrz niego ścieżkę interdyscyplinarną, aby nie pominąć żadnych cennych wartości.
Ścieżka została opracowana na podstawie naszych wędrówek po Parku Szczytnickim. Uwzględniliśmy w niej najciekawsze obiekty architektoniczne i przyrodnicze tego obszaru, które szczególnie zapadły nam w pamięć. Początkiem ścieżki jest skrzyżowanie ulic Mickiewicza i Kazimierza Bartla.
1. Naszą wędrówkę rozpoczniemy od wejścia na teren parku, do którego zalicza się już tereny przy Odrze. Idąc na północ, dotrzemy do zabytkowego, czterystuletniego dębu Jana Dzierżona. Dalej, kierując się w tę samą stronę, możemy zobaczyć ciekawe okazy buka wschodniego oraz szupinu chińskiego. Szupin to drzewo podobne do naszej robinii białej, kwitnące na przełomie lipca i sierpnia.
2. Następnie dochodzimy do skrzyżowania ulic Kopernika i Różyckiego. Kierujemy się teraz bardziej na wschód i wchodzimy już do właściwej części parku. Nie zmieniając w dalszym ciągu kierunku, dochodzimy do alei dwustuletnich dębów szypułkowych. W pobliżu znajduje się grupa trzech buków zwyczajnych zaliczana wraz z aleją do pomników przyrody.
3. Wchodzimy na ścieżkę, która pnąc się ku północy, doprowadzi nas do kolejnego pomnika przyrody, jakim jest jarząb brekinia. W całej Polsce jest to jedno z pięciu drzew objętych ochroną gatunkową. Nie wolno ścinać całych drzew, czy nawet ich części, przewozić, kupować i sprzedawać jego części.
4. Kolejny przystanek na naszej trasie to zabytkowy kasztan jadalny, rozpowszechniony obecnie najbardziej w basenie Morza Śródziemnego, Azji Mniejszej i na Kaukazie. Jest on sadzony jako drzewo ozdobne w wielu parkach i przy drogach.
5. Dalej dochodzimy do niewielkiego placyku, gdzie znajduje się kolumna widokowa króla Fryderyka Wilhelma II, która była jednym z monumentów dawnego Ogrodu Książęcego. Dziś stanowi jedyną pozostałość po jego architektoniczno-rzeźbiarskim wystroju.
6. Kierując się w dalszym ciągu na północ, odnajdujemy pozostałość z pięknego pomnika Josepha v. Eichendorffa. Sam pomnik został usunięty. Dziś możemy oglądać jedynie postument z dwoma płaskorzeźbami. W pobliżu jest wężowe wzgórze, z którego zwłaszcza zimą rozciąga się ciekawy widok.
7. Skręcamy na południowy wschód, aby udać się do altany modernistycznej.
8. Kierując się w samo pobliże ruchliwej i zakorkowanej ulicy Mickiewicza, odnajdziemy tam znane ogrody tematyczne, które w zależności od pory roku mienią się przeróżnymi barwami kwiatów.
9. Kolejny przystanek na naszej trasie znajduje się już bardziej na południu – za ulicą Kopernika. Są to okazy dendrologiczne – parocja perska oraz, nieco dalej, kłęk kanadyjski. W pobliżu znajduje się też kolejny pomnik przyrody – dąb szypułkowy imienia Jana Stanki. Możemy tam również zobaczyć kamień pamiątkowy.
10. Aby dojść do kolejnego punktu na naszej trasie, musimy przejść na drugą stronę stawu przez mostek. Tam znajduje się pomnik niemieckiego pisarza i dramaturga Fryderyka Schillera. Pierwotny monument został zniszczony około 1945 roku. Ten, który możemy oglądać dziś, to jego rekonstrukcja. Jest to ostatni punkt naszej wędrówki.
Następnie, udając się na południe, możemy dojść do ul. Mickiewicza, która jest bardzo dobrze skomunikowana z centrum miasta. Jednakże zachęcamy wszystkich do poszerzenia trasy o zwiedzenie kolejnej części Parku Szczytnickiego, w której znajdują się m.in. Hala Ludowa, Pergola czy Ogród Japoński.
Bibliografia
Antkowiak Zygmunt, Pomniki Wrocławia, Wrocław 1985
Badowska Alicja, Kryszkiewicz Małgorzata (red.) Dolnośląskie ścieżki, Wrocław 2002
Chanas Ryszard i Czerwiński Janusz, Dolny Śląsk: Przewodnik, Warszawa 1977
Drapella- Hermansdorfer Alina (red), Wrocław 2003
Harasimowicz Jan (red), Atlas Architektury Wrocławia, Tom III, Wrocław 1998
Harasimowicz Jan, Encyklopedia Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001
Urząd Miejski Wrocławia, Biuro Rozwoju Wrocławia, Wrocław 2000 Plus, Studia nad strategią miasta część 2, Wrocław 2004
Wrocławskie Zielone Wyspy- projekt zarządzania zasobami środowiska miejskiego
Instytut Astronomiczny, http://www.astro.uni.wroc.pl/inf-ogol/instytut.html, kwiecień 2007
Ogród Japoński we Wrocławiu, http://www.wroclaw.pl/ogrod/index.htm, kwiecień 2007
Dolny Śląsk na fotografii, http://wroclaw.hydral.com.pl/000012,obiekt.html, kwiecień 2007
Parki Wrocławia, http://www.lo7.wroc.pl/park/gotowe/?temat=zielen&dzial=parki&poddzial=park_szczytnicki, kwiecień 2007
Podróże, relacje z wypraw, turystyka, http://www.odyssei.com/pl/travel-tips/17868.html, kwiecień 2007
Ścieżki Biegowe Nike, http://www.sciezkibiegowe.pl/#/sciezki/27/, maj 2007
Strona Główna Zarządu Dróg i Komunikacji we Wrocławiu, http://www.zdik.wroc.pl, maj 2007
Wikipedia, Wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Stadion_Olimpijski_we_Wroc%C5%82awiu, kwiecień 2007
Wrocławski Serwis Internetowy, http://www.wroclaw.pl/p/64/, kwiecień 2007
Wytwórnia Filmów Fabularnych, http://www.4film.pl/, kwiecień 2007
15. Otwarte Mistrzostwa Wrocławia, http://omw.wroc.pl/index.php?menu=dyscypliny&dyscyplina=1, kwiecień 2007
Autorzy
Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Gimnazjum Nr 14 im. Hugona Kołłątaja we Wrocławiu
ul. Kołłątaja 1/6
50-002 Wrocław
e-mail: gim14ci@poczta.fm
Opiekun grupy:
Izabela Kościelniak
Autorzy opisu:
uczniowie klasy trzeciej: Marta Feliks, Monika Graba, Magdalena Partyka, Katarzyna Pawlak, Marta Sałamacha, Dorota Tulibacka i Filip Mordel.
Współpracujacy nauczyciele:
Dorota Feliks
Podziękowania:
Szczególne podziękowania składamy:
- Panu Andrzejowi Rumińskiego, honorowemu przewodnikowi PTTK we Wrocławiu
- Pani dr inż. Elżbiecie Szopińskiej, wykładowcy Instytutu Budownictwa i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
- p. Izabeli Kościelniak - nauczycielowi biologii w Gimnazjum nr 14 we Wrocławiu
- p. Dorocie Feliks - nauczycielowi języka polskiego w Gimnazjum nr 14 we Wrocławiu oraz innym osobom, które podczas tworzenia projektu udzieliły nam swojej pomocy.
Ładowanie danych ...