Świerklaniec położony jest w północno-wschodniej części Wyżyny Śląskiej na obszarze Garbu Tarnogórskiego w dolinie rzeki Brynicy. Leży ok. 30 km od Katowic, w pobliżu lotniska Katowice - Pyrzowice. Nazwa miejscowości pochodzi od słowa “świerk”, a nawiązuje do rosnącego na tych terenach lasu świerkowego, w którym okoliczni mieszkańcy chronili się przed niebezpieczeństwami. Park o powierzchni 154 ha położony jest we wschodniej części Świerklańca. Do parku można dojechać samochodem lub autobusem (np.linie 5, 192 z dworca PKM – obok PKP – w Tarnowskich Górach). Na jego terenie znajduje się parking (przed wejściem do parku oraz za bramą wejściową).

Od XVIII wieku do stycznia 1945 roku właścicielami parku byli potomkowie rodu Henckel von Donnersmarck. Po 1945 roku park został upaństwowiony a jego właścicielem został Urząd Gminy Świerklaniec. Obecnie zarząd nad parkiem sprawuje Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji (GOSiR).

Obiekty zabytkowe znajdujące się na terenie parku:
Ruiny zamku – poszczególne części zamku były budowane na przestrzeni kilku wieków (XI-XV wiek). Zamek został wybudowany w stylu gotyckim, a po licznych przebudowach budowla miała charakter neogotycki. W 1945 roku zamek spłonął, a to co z niego pozostało wysadzono w 1961 roku.

“Mały Wersal” – został zbudowany w latach 1870-1873. 28 października 1871 roku książę Guido Henckel von Donnersmarck poślubił starszą od siebie o 11 lat Markizę de Paiva dotychczas mieszkającą w Paryżu. Aby przypomnieć swojej żonie młodość, postanowił zbudować nowe przytulne “gniazdko” na wzór pałacu na Polach Elizejskich. W sierpniu 1873 roku Henckel Paiva wraz z służbą przeprowadzili się do nowo zbudowanego pałacu nad stawem. “Mały Wersal” projektowany przez francuskich architektów, rzeczywiście przypominał właścicielowi, ale szczególnie Paivie, Paryż i dawne życie.

Po pożarze w 1945 roku i wysadzeniu resztek murów w 1961 roku, z pałacu pozostała tylko brama (obecnie znajduje się ona w ZOO w Chorzowie) oraz taras ozdobiony dużą fontanną, dwoma bocznymi basenami oraz rzeźbami Fremieta. Nie zachowały się żadne szkice projektów z wyjątkiem jednego rysunku, znajdującego się Musee d’Orasy, a projekty pałacu nigdy nie były publikowane.

Pałac Kawalera – jedyny budynek pozostały po Donnersmarcckach w Świerklańcu, który ocalał od zniszczenia. Ten neobarokowy pałacyk zbudowano na przyjazd cesarza Wilhelma II w latach 1903-1906 według projektu Ernesta von Inne. Odrestaurowany po wojnie, służył jako ośrodek szkolenia kadr dla górnictwa. W 1992 roku przeszedł na własność gminy Świerklaniec i został zaadaptowany na hotel.

Amfiteatr – to pawilon koncertowy z początku XX wieku, stanowiący fragment dawnej muszli koncertowej. Estrada jest przykryta daszkiem na metalowych słupkach.

Fontanna jest usytuowana pośrodku głównego basenu. To dzieło Fremieta, a wzorowana była na fontannie paryskiego obserwatorium J.B. Carpeaux. Przedstawia trzy Gracje podtrzymujące sferę. Obecnie brakuje dwóch rzeźb.

Rzeźby Fremieta – przy dwóch bocznych basenach znajdują się odlane w żeliwie rzeźby Fremieta, które przedstawiają zwierzęta: pelikana i rybę, strusia i węża, jelenia i niedźwiedzia, konia i lwicę. Pochodzą one z 1872 roku. Ich rysunki znajdują się na projekcie z d’Orasy, zapewne więc ogólną koncepcję rzeźb stworzył Hector Lefuel.
Kościół i mauzoleum – latach 1895-1897 na terenie parku – na wzór berlińskiego Monbijou – został wzniesiony mały neogotycki kościółek wraz z kaplicą grobową (pochowany był tutaj m.in. książę Guido). Projektantem całości był architekt Julius Raschdorff z Pszczyny. Ewangelicka świątynia przeznaczona była dla urzędników hrabiego Donnersmarcka.

Z kościołem krużgankiem połączone jest mauzoleum o bogato zdobionych łukach i filarach. Kaplica zbudowana jest na planie krzyża, otacza ją kute metalowe ogrodzenie. Pochowany był tutaj m.in. książę Guido. W 1945 roku zarówno kościół, jak i mauzoleum zostały zniszczone i splądrowane. Odbudowano je i konsekrowano w 1957 roku, zaś w 1959 wydano zakaz odprawiania tam nabożeństw. Oba zabytki wyremontowano w latach 1980- 1983. Obecnie jest to filia rzymskokatolickiej parafii w Świerklańcu. W każdą niedzielę odprawiana jest tu msza święta.

Historia

Pierwszy park w stylu renesansowym założono obok zamku w latach 1670-1680 przez tutejszą linię rodu Hencklów von Donnersmarck.

Obecny park w Świerklańcu z bogatym starodrzewiem, został założony w XVIII wieku, według ówczesnej mody określającej kompozycję parków krajobrazowych, na obszarze dawnych mokradeł nad Brynicą i pierwotnie istniejącego lasu świerkowego. W 1865 roku berliński architekt Gustav Mayer opracował projekt wielkiego założenia parku o powierzchni 250 ha. Jego budową pokierował mistrz ogrodniczy Fox, wzorując się już na powstałych założeniach w Muskau, Żganiu i Silbyllenort.

Kompozycja w stylu angielskim wzorowana na Hyde Parku obejmuje polany i swobodnie rozłożone grupy drzew. Żadne drzewo czy krzew nie mogły rosnąć w przypadkowym miejscu. Aleje i inne grupy drzew i krzewów, staw, fosy oraz architektura wzajemnie się uzupełniały.

Obecnie drzewostan parku składa się z: topoli białych, jaworów, dębów, sosen, świerków, kasztanowców, obok gatunków rodzimych rosną gatunki selekcjonowane i sprawdzane z różnych części świata.

W centralnej części, nad dużym stawem, zachował się niewielki ogród o symetrycznym układzie, założono tam liczne kwietniki i dywany kwiatowe z basenami i grupami rzeźb. Stanowił on taras między “Małym Wersalem” a przystanią. Dzięki opiece specjalistów park utrzymał pełną krasę aż do tragicznego stycznia 1945 roku. Ucieczka książąt von Dennersmarck i wkroczenie Armii Czerwonej spowodowały ruinę parku.

Obecny gospodarz – Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji (GOSiR) – stara się, pomimo ograniczonych nakładów finansowych o utrzymanie parku w jak najlepszym stanie. Obecnie park pełni funkcje rekreacyjne i wypoczynkowe dla mieszkańców Świerklańca i okolic. Corocznie na terenie parku organizowane są dożynki powiatowe, festyny rodzinne, wystawy i zawody psów zaprzęgowych. Ponadto na terenie parku działa sekcja kajakarska. Wielu jej członków może się pochwalić medalami zdobytymi na mistrzostwach Śląska oraz Polski.

Przyroda

Na terenie parku rośnie ponad 100 gatunków drzew i krzewów, tworzących swoisty rodzaj arboretum. Do najciekawszych gatunków drzew rosnących w parku należą: dęby szypułkowe (Quercus robur), jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior), sosny limby (Pinus cembra), sosny wejmutki (Pinus strobus), a także modrzew europejski (Larix europaea). Do innych gatunków drzew spotykanych na terenie parku można zaliczyć dęby czerwone (Quercus rubra), dęby błotne (Quercus palustris), klony pospolite (Acer platanoides), klony polne (Acer campestre), klony srebrzyste (Acer saccharinum), olsze czarne (Alnus glutinosa), buki pospolite (Fagus sylvatica), lipy drobnolistne (Tilia cordata), brzozy brodawkowate (Betula pendula), kasztanowce białe (Aesculus hippocastanum), topole osiki (Populus tremula), topole białe (Populus alba). W warstwie runa można spotkać szczawik zajęczy (Oxalis acetosella), dąbrówkę rozłogową (Ajuga reptans), a w pobliżu rowów odprowadzających wodę rośnie knieć błotna (Caltha palustris) oraz zawilec gajowy (Anemone nemorosa).

Od strony wschodniej przylega do parku zbiornik zaporowy “Kozłowa Góra”. Jego brzegi od strony północno-wschodniej są porośnięte szuwarem trzciny pospolitej (Phragmites communis), pałki wąskolistnej i szerokolistnej (Typha angustifolia et latifolia), manny mielec (Glyceria maxima) i turzycowiskami. Występuje tu również krwawnica pospolita (Lythrum salicaria), kropidło wodne (Oenanthe aquatica), żabieniec babka wodna (Alisma plantago-aquatica), oczeret jeziorny (Schoenoplectus lacustris), ponikło błotne (Eleocharis palustris), a w wodzie rdest ziemnowodny (Polygonum amphibium), wywłócznik kłosowy (Myriophyllum spicatum), rdestnica połyskująca (Potamogeton lucens) i rzęsa drobna (Lemna minor).

W zbiorniku żyje wiele gatunków zwierząt, szczególnie płazów tj.: traszki – zwyczajna i grzebieniasta, ropuchy – szara i zielona, kumak nizinny, rzekotka drzewna, grzebiuszka ziemna, żaby – trawna, moczarowa, wodna i jeziorkowa.

Wiele gatunków ptaków ma tu swoje stanowiska lęgowe m.in.: mewa śmieszka, perkoz dwuczuby, kokoszka, trzciniak, cyranka, płaskonos, rybitwa białowąsa, pliszka cytrynowa, krwawodziób, bąk.

W parku można spotkać także zaskrońce, jaszczurki zwinki i żyworódki, wiewiórki pospolite, jeże europejskie, zięby, wróble, kosy oraz sikory bogatki.

Ścieżka

Ścieżka dydaktyczna została opracowana w oparciu o walory przyrodnicze i historyczne parku. Jej trasa biegnie wzdłuż istniejących tu alejek i ścieżek.
 

1. Naszą wycieczkę rozpoczynamy od wejścia na teren parku przez bramę główną znajdującą się w zachodniej części parku. Tuż za nią po lewej stronie, mijamy Urząd Stanu Cywilnego, który mieści się w budynku dawnej kordegardy.
 

2. Idziemy dalej aleją biegnącą w kierunku wschodnim, wzdłuż której rosną liczne okazałe drzewa. Mijamy dorodne okazy dębu szypułkowego, sosny limby, piękne srebrzystoniebieskawe korony świerków kłujących, sosny czarne.
 

3. Następny przystanek to skrzyżowanie alejek. Skręcamy w prawo i na skraju alejki po prawej stronie widzimy piękny rozłożysty dąb szypułkowy. To okazałe drzewo osiągające wysokość 20-50 m, występuje w całej Europie (oprócz Skandynawii) oraz w południowo-wschodniej Azji. Jest drzewem długowiecznym, żyje ponad 700 lat.
 

4. Dalej idziemy alejką w kierunku południowym mijając po drodze jesion wyniosły, topolę białą, sosny wejmutki. Jesion wyniosły jest jednym z najstarszych drzew na Ziemi, istnieje już od 10 mln lat. Należy do rodziny oliwkowatych, występuje w Europie i Azji. Ciekawym gatunkiem jest także sosna wejmutka, drzewo pochodzące z Ameryki Północnej, rosnące przeważnie w parkach, choć czasem wprowadzanie także do lasów. Gatunek ten osiąga do 30 m wysokości, ma po 5 zielonych, bardzo długich i cienkich igieł w krótkopędzie.
 

5. Dochodzimy do Pałacu Kawalera. Pałac Kawalera jest jedyną budowlą na terenie parku świerklanieckiego, która ocalała od zniszczenia w 1945 roku. Powstał w latach 1903-1906 według projektu architekta Ernesta von Ihne, który zaprojektował go w stylu neobarokowym. Powodem jego powstania była wizyta cesarza niemieckiego Wilhelma II.

“Na frontonie domu wyryto hasło: ‘Memento vivere’. Bardzo ono odpowiadało kawalerom, którzy mieli gościć tu od czasu do czasu. Posadzki z istryjskiego marmuru, amerykańskie wanny “Royal” z jednego kawałka fajansu, z doskonale gładką glazurą, podłogi z dębowego parkietu, obrazy i fotele, świetnie funkcjonujące centralne ogrzewanie – wszystko to miało świadczyć o gościnności księcia, o jego dobrym i nowoczesnym smaku” [www.palackawalera.pl/historia.html].

Po zakończeniu II wojny światowej budynek został odrestaurowany i służył jako ośrodek szkoleniowy dla górnictwa. Obecnie w Pałacu Kawalera znajduje się hotel. W centralnej części wnętrza znajduje się reprezentacyjny, owalny hall z marmurową lustrzaną klatką schodową. Znajduje się to 38 miejsc hotelowych w tym 2 apartamenty i 16 pokoi jedno lub dwuosobowych.
 

6. Wokół Pałacu Kawalera rosną liczne drzewa i krzewy, na szczególną uwagę zasługuje modrzew europejski, jedyny gatunek drzewa iglastego zrzucający szpilki na zimę oraz buk pospolity, odmiana o liściach purpurowych.
 

7. Kierujemy się alejką ku centralnej części parku. Przed nami rozciąga się widok na pusty plac, z nielicznymi pozostałościami po znajdującym się tutaj kiedyś “Małym Wersalu”, który został zniszczony w wyniku pożaru w 1945 r. i ostatecznie rozebrany w 1961 r.

Na początku lat 70. XIX wieku Guido hrabia Henckel I książę von Donnersmarck zdecydował się wybudować nową rezydencję w głębi parku. Inicjatorką pomysłu była jego pierwsza żona markiza de Paiva. Początkowo markiza zamierzała przenieść Wersal paryski do Świerklańca, ale później zdecydowała się na budowę “Małego Wersalu” – jego kopii. Historia budowy “Małego Wersalu” jest bardzo słabo znana. Nie zachowały się żadne szkice projektów z wyjątkiem jednego rysunku, znajdującego się w Musee d’Orsay w Paryżu. Projekt opracował francuski architekt Hektor Lefuel, który uprzednio realizował wielkie zlecenie połączenia pałacu Tuileries i Luwru w Paryżu.
 

8. Oglądamy rzeźby francuskiego rzeźbiarza Emanuela Fremieta. Są to stojące przy dwóch bocznych basenach rzeźby przedstawiające walczące zwierzęta: pelikana i rybę, strusia i węża, jelenia i niedźwiedzia, konia i lwicę. Innym dziełem Fremieta jest fontanna umieszczona w środku głównego basenu. Jest ona wzorowana na podobnej fontannie znajdującej się na terenie paryskiego obserwatorium astronomicznego. Rzeźba ta przedstawia trzy Gracje podtrzymujące kulę, a u ich stóp znajdują się rośliny. Zespół fontann oraz odlewy żeliwne, przedstawiające sceny walki zwierząt, a także obelisk z granitu zwieńczony misą, w której stoją trzy nimfy, zostały wpisane do “Rejestru Zabytków” województwa śląskiego.
 

9. Opuszczamy pozostałości po “Małym Wersalu” i udajemy się alejką w kierunku Amfiteatru. Amfiteatr położony jest obok “Pałacu Kawalera”. Powstał jako pawilon koncertowy na początku XX w. Stanowi fragment dawnej muszli koncertowej, a składa się z estrady nakrytej daszkiem. Dzisiaj także służy jako miejsce koncertów i występów podczas uroczystości odbywających się na terenie parku.
 

10. Następnie idziemy aleją, która biegnie wokół stawu w centrum parku. Nad stawem ma swój ośrodek sekcja kajakarska, gdzie młodzi chłopcy i dziewczęta trenują kajakarstwo.
 

11. Przechodzimy przez mostek położony na rowem doprowadzającym wodę do stawu. Wczesną wiosną możemy nad brzegiem rowu podziwiać kwitnącą na żółto knieć błotną oraz tworzące biały kobierzec zawilce gajowe. Przy brzegu rosną także olsze czarne, drzewa zarośli nadbrzeżnych i lasów łęgowych na niżu. Olsza czarna jest wyniosłym drzewem osiągającym wysokość do 40 m z rozłożystą koroną. Kora jest ciemnoszara, prawie czarna, pękająca. Dawniej była wykorzystywana do farbowania na czarno.
 

12. Udajemy się dalej aleją na południowy wschód. Po prawej stronie rozciąga się widok na staw i wysepkę po środku niego. Wzdłuż alei mijamy liczne okazy drzew, m.in.: kasztanowiec biały, modrzew europejski, dąb czerwony, brzozę brodawkowatą, buk pospolity, jesion wyniosły oraz sosnę limbę. Najciekawszym okazem jest sosna limba, która osiąga wiek do 500 lat. Występuje ona na obszarze Alp, Tatr i Karpat Wschodnich.
 

13. Idąc dalej aleją dochodzimy do znajdującego się po prawej stronie placu zabaw. Możemy tutaj chwilę odpocząć, siadając na ławeczce, a towarzyszące nam dzieci mogą poszaleć na huśtawkach i karuzelach. Po krótkiej przerwie wyruszamy dalej. Idziemy wzdłuż alejki otaczającej staw i odbijamy ścieżką w prawo, kierując się w stronę zbiornika “Kozłowa Góra”.
 

14. Stoimy nad brzegiem zbiornika “Kozłowa Góra” (nazywanego również jezioro Świerklanieckie), przed nami rozciąga się widok na zbiornik wodny o powierzchni 580 ha i całkowitej pojemności 15,8 mln m³. Nazwa zbiornika pochodzi od Kozłowej Góry, dzielnicy Piekar Śląskich. Został on wybudowany w latach 1935-1939 dla celów strategicznych, a w latach 1948-1951 dokonano jego adaptacji dla celów wodociągowych. Obecnie przy zbiorniku działa “Stacja Uzdatniania Wody Kozłowa Góra” i stanowi on źródło wody pitnej dla pobliskich miejscowości.
 

15. Wracamy na aleję biegnącą wzdłuż stawu. Udajemy się nią w kierunku północno-zachodnim, mijając po drodze po lewej stronie pozostałości “Małego Wersalu”. Po drodze mijamy skupisko dębów błotnych oraz choinę kanadyjską. Choina kanadyjska (Tsuga canadensis) należy do rodziny sosnowatych. Pochodzi z lasów Ameryki Północnej, gdzie jej zasięg występowania obejmuje północno-wschodnią Minnesotę, od Quebec do Nowej Szkocji i na południe do Appalachów. Dobrze toleruje miejsca zacienione i osiąga wiek do 400 lat. Korona tego drzewa jest chropowata i pomarszczona, szaro-brązowa z wiekiem przechodząca w czerwono-brązowy kolor. Igły tego drzewa rozmieszczone są spiralnie, układają się w dwa rzędy po obu stronach gałązki. Ich kolor to ciemnozielony z wierzchu, z niebiesko-białymi porami na spodzie.
 

16. Kolejnym punktem naszej wycieczki jest kościół i mauzoleum Donnersmarcków.
Kościół i połączona z nim kaplica grobowa rodu Henckel von Dennersmarck zostały zbudowane według projektu znanego wówczas architekta Juliusa Raschdorfa (lata 1895-1897) według wzoru kościółka w berlińskim Monbijou. Świątynia była przeznaczona dla urzędników książęcych wyznania ewangelickiego. Kaplica grobowa połączona jest z kościółkiem krużgankiem. Mauzoleum zbudowane jest na planie krzyża otoczonego metalowym ogrodzeniem. Pochowany w nim był między innymi Książę Guido Donnersmarck. W styczniu 1945 roku kościół i kaplica grobowa zostały splądrowane i zniszczone. Odbudowano i poświęcono je ponownie w 1957 roku. Kolejny remont świątyni miał miejsce w latach 1980-1983. W chwili obecnej kościółek stanowi filię parafii rzymsko-katolickiej w Świerklańcu.
 

17. Po zwiedzeniu kościółka wracamy alejką w kierunku wschodnim, następnie skręcamy najpierw w prawo, a później w lewo i idziemy na zachód do ruin starego zamku.

Czas jego powstania nie jest dokładnie znany. Zamek murowany wzniesiono prawdopodobnie w XIV w. Najstarszą częścią zamku był mur obwodowy na planie elipsy. W 1670 roku Donnersmarckowie rozpoczęli przebudowę zamku i urządzanie parku. Pierwsza dobrze poświadczona przebudowa miała miejsce na początku XVIII w., wzmocniony został mur zewnętrzny. Wewnątrz muru eliptycznego powstał prostokątny dziedziniec filarowo-arkadowy, powiększono okna, od zachodu dobudowano nieregularne skrzydła. Na początku XIX w. dobudowano pseudogotyckie boczne skrzydła. Około połowy XIX w. Zamek został gruntownie przebudowany w stylu neogotyckim. Hrabia Guido w 1849 roku dobudował do zamku jeszcze jedno piętro oraz dwie wieże, zmniejszono XVIII-wieczne okna. W tym czasie zamek zajmowali urzędnicy administrujący dobra księcia Henckel von Donnersmarck.

W 1945 roku zamek spłonął, a ruiny wysadzono w powietrze w 1961 roku. Wyrok na średniowieczny zamek wydały ówczesne władze powiatu tarnogórskiego.

Przy ruinach zamku kończymy naszą wędrówkę po świerklanieckim parku.

Uwagi

Informacje dodatkowe

Mocnymi stronami parku są przede wszystkim jego położenie, do parku łatwo dojechać samochodem (przy parku oraz za bramą wjazdową mieści się parking) lub autobusem komunikacji pasażerskiej z okolicznych miejscowości (przy parku jest przystanek autobusowy). W parku znajduje się wiele przepięknych zakątków, jest cisza i spokój. Można wybrać się tutaj na romantyczny spacer, pojeździć na rolkach czy rowerze. Wędkarze mogą łowić ryby w przylegającym do parku zbiorniku “Kozłowa Góra”. W okresie letnim czynne są liczne punkty gastronomiczne, gdzie można coś zjeść i ugasić pragnienie. Są także wydzielone miejsca, gdzie można zorganizować ognisko i pieczenie kiełbasek.

Do słabych stron parku zaliczyć należy niedostateczną ilość ławek dla odpoczywających w parku oraz bardzo słabe zaplecze sanitarne (brakuje szaletów).

Bibliografia

Aichele Dietmar, Jaki to kwiat?, Warszawa 1997
Cempulik Piotr (red), Płazy – cenne miejsca rozrodu w województwie śląskim, Wrocław-Bytom 2004
Krawczyk Jarosław Aleksander, Kuzio-Podrucki Arkkadiusz, Zamki i pałace Donnersmarcków, Tarnowskie Góry 2001
Rostański Krzysztof, Rostański Krzysztof Marek, Klucz do oznaczania wybranych gatunków drzewiastych, Krzeszowice 1997
Rostański K Krzysztof (red), Przyroda województwa katowickiego, Krzeszowice 1997
Seneta Włodzimierz, Drzewa i krzewy iglaste, cz. I-II, Warszawa 1987
Wyżgoł F., Wyżgoł E., Bławiak Ł., Świerklaniec i okolice – przewodnik, Nakło Śląskie 2001
Strona internetowa www.Tarnowskiegory.one.pl/rekreacja.park-w-swierklancu.html
Strona internetowa www.palackawalera.pl/historia.html

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Gimnazjum im. Jana Pawła II w Świerklańcu
ul. Źródlana 3
42-622  Świerklaniec
e-mail: swierklaniec@interia.pl
Opiekun grupy:
mgr Joanna Skolik-Dąbrowską 
Autorzy opisu:
W realizacji projektu wzięli udział zainteresowani tematem uczniowie klas II i III.
- opis parku – Magdalena Kałucka, Kamila Kochut, Karolina Piskon, Joanna Trynkos;
- projekt ścieżki dydaktycznej i opis drzew – Agnieszka Brenza, Justyna Krupa, Jakub Lewicki, Aleksandra Mizera, Marcin Mendrygał, Marzena Miodek, Katarzyna Mrozek, Adrian Rutkowski, Agnieszka Wienczek, Bartłomiej Wróbel.
- zdjęcia wykonała Anna Lubosz.
Współpracujacy nauczyciele:
mgr Lidia Rupik oraz dyrektor szkoły – mgr Kazimierz Flakus.

Ładowanie danych ...