Teren zwyczajowo nazywany Wilcze Doły położony jest wzdłuż potoku Wójtowianka na zachód od osiedla Sikornik w Gliwicach. Na starych poniemieckich mapach nazwa potoku brzmi Doa. Źródło strumyka zaczyna się na terenach poligonu wojskowego, płynie on w naturalnej niecce wijąc się miedzy pagórkowatym terenem z polami uprawnymi. W pobliżu osiedla Sikornik strumyk przepływa przez małą kaskadę (N 50°16"44", E 18°38"57") i zakręca w pobliżu ogródków działkowych “Ptasi Raj”, kierując się dalej tuż za blokami osiedla w kierunku Teatru Muzycznego, gdzie wpada do skanalizowanego potoku Ostropka. Ze względu na swe urokliwe położenie oraz wiele malowniczych zakątków teren ten od dawna był ulubionym miejscem spacerowym i rekreacyjnym dla okolicznych mieszkańców.

W latach 1907 do lat 50. XX wieku znajdowało się tu najpopularniejsze miejskie kąpielisko, po którym do dzisiaj zostały jedynie fragmenty wybrukowanych granitem brzegów i resztka konstrukcji zapory. Wzdłuż całego strumyka ciągnie się szeroka wydeptana droga, po której przez cały rok można spacerować i jeździć na rowerze, a w okresie zimowym na okolicznych pagórkach można pozjeżdżać na sankach i pobiegać na nartach. Potok jest też źródłem wody dla działkowiczów, szczególnie w okresie letnim, kiedy w większości studni brakuje wody. Zgodnie z informacją uzyskaną w wydziale Urbanistyki i Architektury Urzędu Miasta Gliwice większość terenu Wilczych Dołów jest własnością prywatną, a tylko niewielka ich część stanowi własność miasta.

Historia

Nazwa “Wilcze Doły” według miejscowych legend wiąże się z historią przemarszu wojsk króla Jana III Sobieskiego na Wiedeń. Właśnie tutaj nad potokiem zatrzymały się wojska, a wieczorem pod obóz podeszły wilki. Wilki przepędzono, a nazwa została (Wilcze Doły przecina czerwony szlak PTTK – szlak króla Jana III Sobieskiego). Inna nazwa tego terenu (obecnie rzadko już używana) to Kucjasowe Doły. Jeszcze w okresie przedwojennym pola w tym miejscu należały do rodziny Kucjasów. Do niedawna stary dom tej rodziny stał na ul. Dolnej Wsi.

W 1907 roku Gliwickie Towarzystwo Przyrodnicze uruchomiło tutaj kąpielisko zasilane wodą z potoku Wójtowianka w jego poszerzonym i pogłębionym korycie. Obiekt ten był duży i stale rozbudowywany. Duży basen miał długość 70 m, głębokość 3 m i powierzchnię 1000 m2, posiadał skocznię i drążki, mały basen dla dzieci, szatnie z 70 kabinami, stoliki do gry w karty oraz inne sprzęty i urządzenia. “Zachwalano, że można tam przeprowadzić profilaktyczną kurację sanatoryjną, po którą nie trzeba jeździć do drogich kurortów. Organizowano tam zawody gimnastyczne oraz pływackie. Często przygrywała orkiestra wojskowa, a wieczorami od 18.00 rozpoczynano tańce na parkiecie. Zabawy kończyło ognisko i wspólne śpiewy” [http://www.gliwiczanie.pl/Reportaz/sikornik/kapielisko/kapielisko_sikornik.html].

Po II wojnie światowej kąpielisko formalnie przestało istnieć, chociaż (jak wspominają starsi mieszkańcy tych terenów) jeszcze przez długi czas ludzie z przyzwyczajenia chodzili tam się wykąpać bądź spędzić wolny czas. Urządzenia stopniowo niszczały, część rozkradziono, tama nieremontowana rozpadła się, a w wodzie było dużo pijawek. Obecnie o dawnych czasach świetności świadczą zarastające zielenią pozostałości po tamie i dużym basenie. Obszerny artykuł na ten temat wraz z archiwalnymi mapkami i zdjęciami można zobaczyć w Wikipedii pod hasłem Rohrgraben (niemiecka nazwa tego terenu).

Przyroda

System przyrodniczy Wilczych Dołów związany jest z przepływającym wzdłuż niego potokiem Wójtowianka i okalającymi go polami uprawnymi. Potok nie jest zbyt rwący, a jego rozlewiska sprawiają wrażenie wód stojących i podczas letnich upałów rzeczywiście stają się osobnymi zbiornikami. Woda jest czysta o lekko zasadowym odczynie (pH waha się w granicach 7-8). Pobrane i przeanalizowane próbki wody wykazały możliwość zaklasyfikowania jej do I klasy czystości (BZT5 równe jest 0, niska zawartość azotu i żelaza). Spływające z pól uprawnych wody podnoszą jednak zawartość fosforanów, co wpływa użyźniająco na ten ekosystem i w okresie letnim powoduje masowe występowanie glonów. W potoku występuje wiele gatunków zarówno roślin jak i zwierząt.

Z kręgowców można zobaczyć piżmaka (Ondatra zibethicus), śliza (Noemacheilus barbatulus), żaby: wodną (Rana esculenta), trawną (Rana temporaria), moczarową (Rana arvalis) i traszkę zwyczajną (Triturus vulgaris). Świat owadów licznie reprezentują nartniki, komary, chrząszcze – pływaki żółtobrzeżki (Dytiscus marginalis), jętki, ważki i inne. Zobaczyć tu też można pijawkę końską (Haemopis sanguisuga) oraz ślimaki wodne – błotniarkę stawową (Lymnaea stagnalis) i zatoczka rogowego (Planorbarius corneus). Bardzo dużo jest w wodzie także rureczników (Tubifex tubifex), które mają istotne znaczenie dla procesu samooczyszczania się wody. Ze świata roślin wodnych – moczarkę kanadyjską (Elodea canadensis) (bardzo liczną w rozlewiskach) i rzęsę drobną (Lemna minor), sity (Juncus), wiązówkę błotną (Filipendula ulmaria) oraz rdestnicę nawodną (Potamogeton fluitans).

Praktycznie wzdłuż całego biegu potoku rosną liczne drzewa i krzewy. Dominującym gatunkiem wśród drzew jest tu olsza czarna (Alnus glutinosa) oraz wierzba biała (Salix alba), niektóre z nich są bardzo stare i okazałe. Występują też dość licznie dęby bezszypułkowe (Quercus petraea) oraz zielone związane głównie z ekosystemem olsy. Wśród koron drzew schronienie znalazło dużo gatunków ptaków, a z pobliskich lasów Żernickich przychodzą tu sarny (Capreolus capreolus) i lisy (Vulpes vulpes). Teren Wilczych Dołów stanowi naturalną zieloną ostoję dla wielu gatunków roślin i zwierząt.

Ścieżka

Ścieżka dydaktyczna została zaplanowana w oparciu o wartości przyrodnicze i historyczne terenu. Poprowadzona jest wzdłuż istniejącej tu stosunkowo szerokiej drogi ziemnej, wijącej się wzdłuż potoku. Kogo znudzi wędrowanie wzdłuż potoku, może w każdej chwili odbić na jedna z licznych dróg polnych, które tu docierają z obu stron i są wykorzystywane przez okolicznych rolników. Na polach można posłuchać śpiewu skowronków, których jest tu dużo. Nieraz można spłoszyć kuropatwy bądź bażanta. Niestety w wielu miejscach takich skrzyżowań znajdują się dzikie wysypiska, głównie gruzu budowlanego. Na szczęście latem są niewiele widoczne, bo stopniowo porastają je rośliny ruderalne. Cała trasa liczy około 8 km. Aby dotrzeć do pierwszego stanowiska ścieżki należy zejść po schodach, na zakręcie ulic Pliszki i Kosów (os. Sikornik), między ogródkami działkowymi, a garażami. Następnie wędrujemy ok. 50 m i docieramy do potoku Wójtowianka.

1. Kąpielisko

Znajdujemy się w miejscu, gdzie w latach 1907 do czasów II wojny światowej istniało kąpielisko miejskie. Był tu teren bardzo znany i chętnie odwiedzany przez mieszkańców Gliwic i Wójtowej Wsi. W czasach swego istnienia kąpielisko stale rozbudowywano i ulepszano. Patronat nad tym obiektem pełniły Zakłady Huldschinsky”ego, Zakłady Energetyczne i Śląski Związek Bankowców. Obok dwóch basenów istniały tu szatnie, prysznice, skocznia, przebieralnie, jak również spory obszar rekreacyjny do opalania oraz gier i zabaw. Kąpielisko było czynne od maja, a bilety wstępu były niedrogie. Ze względu na liczne atrakcje teren ten nazywano Szwajcarią Wójtowską. W 1939 roku powódź na tym terenie spowodowała dość znaczne zniszczenia, ale Stowarzyszenie Gliwickiego Towarzystwa Przyrodniczego przeprowadziło remont, w czasie którego dno basenów wyłożono kamieniami, a brzegi wybetonowano.

Po wojnie kąpielisko przestało formalnie istnieć, chociaż nadal teren ten był z przyzwyczajenia wykorzystywany do kąpieli przez okoliczną ludność. Ponieważ nie był nadzorowany, a istniejących zniszczeń nikt nie remontował, tama uległa rozpadowi i do dnia dzisiejszego niewiele pozostało. Tylko starzy mieszkańcy pamiętają o czasach świetności tego miejsca. 

Przechodzimy przez betonowy mostek nad potokiem, z którego widać (bardzo już dzisiaj zarośnięte) brzegi dawnego dużego basenu. Dalej wędrujemy drogą w kierunku południowym, aż do widocznego w polach cmentarza. 

2. Cmentarz na Wojtuli 

Urokliwy, położony między polami cmentarz, pełen starych drzew, został założony w 1894 roku – datę tą upamiętnia krzyż cmentarny. Jest tu wiele nagrobków z ubiegłego wieku (obecnie większość odnowiona). Między innymi znajduje się tu grób powstańca śląskiego – napis na nagrobku głosi “Spoczywający tu Jakub Jachnik – 30.04.1884-10.05.1921 – oddał życie za swój Śląsk”. Znajduje się tu również masowy grób ludności cywilnej ze stycznia 1945 roku, kiedy to wojska radzieckie (wyzwalając Gliwice w czasie II wojny światowej) dokonywały wiele aktów gwałtu i mordu na miejscowej ludności. Przed wojną teren Gliwic należał do Niemiec i cywilów traktowano często jako wrogów. 

Dalej wędrujemy drogą polną do koryta potoku aż do małej kaskady. Koryto nad kaskadą jest wybrukowane, gdyż przebiega tędy droga polna z Sikornika do Wójtowej Wsi. W okresie letnim kiedy poziom wody jest bardzo niski, bród ten można praktycznie przejść “suchą nogą”. 

3. Rozlewisko z moczarką kanadyjską

Nad brodem znajduje się spore rozlewisko, gdzie można w wodzie obserwować liczne ciekawe gatunki roślin i zwierząt wodnych. Sporo tu moczarki kanadyjskiej (Elodea canadensis), rdestnicy nawodnej (Potamogeton fluitans) oraz występuje ponikło błotne (Eleocharis palustris). Brzegi porastają gęsto liczne gatunki sitowia, miedzy innymi sit siny (Juncus inflexus), sit ściśniony (Juncus compressus) i sitowie leśne (Scirpus silvaticus). Występują też liczne gatunki zwierząt związanych z ekosystemem wodnym, na przykład ślimaki – błotniarka jajowata (Lymnaea peregra), błotniarka stawowa (Lymnaea stagnalis) i zatoczek rogowy (Planorbarius corneus). Z owadów łatwo zaobserwować w tym miejscu drapieżnego pływaka żółtobrzeżka (Dytiscus marginalis), pluskolca (Notonecta glauca) oraz można spotkać płoszczycę szarą (Nepa cinerea). Kręgowce reprezentują żaby – trawna (Rana temporaria), moczarowa (Rana arvalis) i wodna (Rana esculenta). Uważny i wytrwały obserwator ma szansę zobaczyć tu śliza (Noemacheilus barbatulus) lub w zaroślach piękną rzekotkę drzewną (Ityla arborea). Nad wodą latają liczne owady, między innymi ważka żagnica wielka (Aeschna grandis) oraz liczne komary (Culex).

Chociaż woda jest krystalicznie czysta nie zachęcamy do brodzenia, gdyż żyją tu liczne pijawki końskie (Haemopis sanguisuga). Wędrujemy dalej około 50 metrów, gdzie warto poobserwować następne rozlewisko o nieco innym charakterze. 

4. Siedlisko traszki

To kolejne rozlewisko. Woda jest tutaj stojąca. Od południa ocierają wodę olsze. Na powierzchni sporo rzęsy drobnej (Lemna minor), między którą można obserwować ślizgające się po wodzie nartniki (Gerris gibbifer). Tutaj amatorzy przyrodniczych obserwacji mogą zobaczyć traszkę zwyczajną. To płaz ogoniasty objęty na obszarze Polski ochroną prawną. 

Jest to piękne zwierzę o delikatnej, zamszowej skórze. Z grzbietu jest zielonobrązowa, a podbrzusze (szczególnie u samców) żółtopomarańczowe w czarne cętki. Traszki aktywne są głównie nocą, ale w dni wilgotne i ciepłe można je też zobaczyć. Gody traszki trwają od marca do maja. U tego gatunku występuje zjawisko neotenii (rozmnażania się form larwalnych). 

Wędrujemy dalej drogą wzdłuż potoku, mijamy mostek z drogą polną, przy którym rośnie bardzo już stara wierzba biała (Salix alba). Mimo, że pień jest bardzo uszkodzony i popękany, drzewo to każdego roku budzi się do życia. Jest doskonałym przykładem żywotności tego gatunku i wytrzymałości na różnorodne uszkodzenia. Stąd widać już kolejne stanowisko.

5. Dębowe wzgórze

Na pagórku rosną liczne, stare dęby bezszypułkowe (Quercus petraea). Pagórek ten ma dość stromy stok i już od czasów przedwojennych był ulubionym miejscem zabaw i uprawiania sportów zimowych. “Starzy mieszkańcy” pamiętają doskonale swoje dziecięce lata, gdy pomagali przy zbieraniu kartofli na polach Kucjasów, a zimą zjeżdżali na sankach umawiając się z kolegami na “Kucjasowe Górki”. Latem rowerzyści kaskaderzy próbują tu karkołomnych zjazdów. Mimo, że dęby są dość stare, większość jest w doskonałym stanie. Drzewo to jest stosunkowo pospolite w całej Europie i na Kaukazie. Tworzy drzewostany na suchych średnio głębokich lub głębokich gliniastych glebach. Korzeni się głęboko, jest światłolubny. Owocami dębu są żołędzie osadzone bezpośrednio na ogonkach. Widać to stanowisko doskonale im odpowiada, gdyż tylko od strony południowo-zachodniej korony dwóch drzew zaatakowała jemioła. Jemioła to wiecznie zielona krzewinka żyjąca w koronach drzew. Jest traktowana jako półpasożyt, gdyż co prawda sama prowadząc fotosyntezę wytwarza sobie pokarm, ale swoje korzenie ssawki tzw. harstoria wpuszcza w drewno w poszukiwaniu wody, co przyczynia się do procesu butwienia drzewa. Nasiona jemioły są roznoszone przez ptaki. Po przejściu przez przewód pokarmowy ptaka stają się lepkie i wydalone wraz z odchodami pozostają na koronach drzew, gdzie kiełkują. 

Wędrujemy dalej wzdłuż drogi i docieramy do kolejnego stanowiska.

6. Ścieżka Hobitta

To w zasadzie pojedyncze stanowisko ale dość spory odcinek drogi. W tym obszarze potok płynie w zagłębieniu terenu i utworzyło się tu swoiste skupienie olszy czarnej (Alnus glutinosa). Olsza czarna to drzewo rozpowszechnione w całej Europie głównie wzdłuż rzek i strumieni. Jest rośliną wskaźnikową płytkich wód gruntowych. Jest częsta w zbiorowiskach łęgów i olsów. Jej cechą charakterystyczną jest występowanie owocostanów podobnych do małych szyszek. Drewno olszy po nacięciu zabarwia się na kolor pomarańczowożółty. 

Na odcinku tym jest pięknie szczególnie latem, kiedy jest upał tutaj jest zawsze wilgoć i cień, a w koronach drzew śpiewają liczne ptaki. Drzewa rosną gęsto. Jest wśród nich wiele starych okazów. Pnie licznych drzew są porośnięte mchem, a do góry pnie się chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) i kolczurka klapowana (Echinocystis lobata). Teren jest dość dziki a płytki potok często zarastają bujne trawy i zarośla. Można popuścić wodze fantazji i przypomnieć sobie opisy lasów z książek Tolkiena. Wśród krzewów liczne są tutaj bzy czarne (Sambucus nigra) i czeremcha zwyczajna (Prunus padus). Wokół potoku licznie kwitną całe łany ziarnopłonu wiosennego (Ranunculus ficaria) (które gdy kwitną napełniają powietrze swoim mocnym zapachem). Jest to gatunek charakterystyczny dla podmokłych terenów. Roślina ta ma zdolność zakorzeniania się w węzłach, przez co skupiska ziarnopłonu wyglądają jak naturalne klomby. Jaskrawożółte kwiaty, które zamykają się w dni pochmurne, zapylają liczne owady, natomiast nasiona roznoszą mrówki. Wędrując dalej docieramy do kolejnego stanowiska. 

7. Zawilcowy gaj

To kolejne zgrupowanie dębów na naszej ścieżce. Wiosną kwitną tu całe połacie zawilca gajowego (Anemona nemorosa). Jest to bylina, która z powodu bardzo dużego zapotrzebowania na światło należy do najwcześniej na wiosnę kwitnących roślin w naszych lasach. Kwiaty, bardzo bogate w pyłek, zapylają liczne owady. Roślina ta stanowi ważne źródło pokarmu dla budzących się wiosną owadów. Jest to kolejny gatunek rozsiewany przez mrówki.

Teren jest własnością prywatną i właściciel co roku porządkuje ten obszar, w związku z czym przypomina on niewielki park. Dalej wędrujemy wzdłuż ścieżki przez kolejny odcinek olsowych zarośli. Pomiędzy drzewami prześwitują altanki Pracowniczych Ogrodów Działkowych “Wójtowianka”.

8. Betonowy zbiornik KWK Gliwice 

Ostatnim punktem na trasie jest betonowy zbiornik wody przy ogródkach działkowych “Wójtowianka”. Jest to pozostałość po byłym szybie Ostropa nieistniejącej już dzisiaj Kopalni Węgla Kamiennego Gliwice.

Dalej jest asfaltowa jezdnia i tereny wojskowego poligonu, gdzie stoi znak zakazu wstępu.

Informacje dodatkowe

Na podstawie przeprowadzonej wśród 30 mieszkańców osiedla Sikornik w Gliwicach ankiety na temat roli Wilczych Dołów, ich przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, dowiedzieć się można, iż ponad połowa ankietowanych sądzi, że Wilcze Doły są miejscem atrakcyjnym. Mieszkańcy uważają, że jest to miejsce dobre na spacery, jazdę na rowerze, a w zimę można tam zjeżdżać na sankach. Ankietowani za najważniejsze działania, które ich zdaniem wpłynęłyby na zwiększenie atrakcyjności tego terenu uznali:

uporządkowanie tego miejsca (oczyszczenie rzeczki i terenu ze śmieci), utworzenie kąpieliska, zbudowanie placu zabaw dla dzieci.

Biotop potoku i jego związki z biocenozą. 

Ze względu na brak swobodnego dostępu do odpowiedniej aparatury i odczynników mogłyśmy jedynie pobieżnie określić jakość wody płynącej w naszym obiekcie badań. Przy określaniu jej własności metodami organoleptycznymi stosujemy terminologię prof. Zielińskiego. Barwa wody oceniona metodą wizualną jest naturalna. Zapach jest bardzo słaby, roślinny. Natomiast pH waha się w granicach od 7 do 8 w zależności od miejsca badania. Odczyn wody jest więc lekko zasadowy, a tylko w starorzeczu obojętny. Temperatura jest prawidłowa – zmienia się w zależności od temperatury powietrza i nie przekracza 26° C – wartości granicznej dla wód należących do II klasy czystości. 

Aby rozstrzygnąć sporną klasyfikację i uzyskać dokładniejsze dane, 28.IX. pobrałyśmy 1,5 litrową próbkę wody ze zbiornika wykorzystywanego przez działkowców. Następnie oddałyśmy ją do analizy w Zakładzie Technologii Wody i Ścieków, Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Pozyskane wyniki potwierdziły nasze spostrzeżenia co do barwy, zapachu, temperatury i kresowości. Również pH było zbliżone do naszych pomiarów – wyniosło 7,3, podczas gdy nasz wynik wynosił 7,5. Ze względu na BZT5 równe 0, a także na niskie wartości azotu i żelaza, woda zostałaby zakwalifikowana do I klasy czystości. 

Wyżej wymienione spostrzeżenia świadczą o tym, że Wójtowianka nie ma styczności ze ściekami przemysłowymi, a więc głównym źródłem zanieczyszczeń są prawdopodobnie nawozy używane przez rolników, kwaśne deszcze i opad pyłów. 

Zdumiewający jest fakt, ze w potoku przepływającym całkiem blisko kopalni, a także w polu oddziaływania innych zakładów nie stwierdziłyśmy zanieczyszczeń przemysłowych. Obiekt naszych badań poddany jest przede wszystkim antropopresji ze strony rolnictwa. Jednakże nawozy używane przez tych ostatnich nie wywołują katastrofalnych zakłóceń w ekosystemie.

Bibliografia

Rościszewski Piotr, Gliwice i okolice – przewodnik, Katowice 1999

Schmidt Jacek, Problemy wodne w Gliwicach Eissenreich W. i D., Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wycieczce, Warszawa 1993

Schwarz Zofia, Szober Janina, Rośliny towarzyszace człowiekowi, Warszawa 1992

Rostański Krzysztof, Klucz do oznaczania wybranych gatunków drzewiastych, Krzeszowice 1997

Rostański Krzysztof, Rostański Krzysztof Marek, Atlas i klucz – drzewa i krzewy, Krzeszowice 1984

Kremer Bruno, Drzewa, Warszawa 1984 Aas Gregor, Riedmiller Andreas, Drzewa- encyklopedia kieszonkowa, Warszawa 1983

Stańczykowska Anna, Ekologia naszych wód, Warszawa 1990

Brtek Lubomir, Świat zwierząt, Warszawa 1986

Stanek V.J., Wielki atlas owadów, Warszawa 1972

Zieliński Jerzy, Chemia wody i ścieków, Gliwice 1993

Wikipedia, Wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Doa

Strony gliwiczan, www.gliwiczanie.pl/Reportaz/kapielisko_sikornik.html http://forum.gliwiczanie.pl/viewtopic.php?t=1149&postdays=0&postorder=asc&start=20

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Zespół Szkół Ogólnikształcących nr 5 im. Armii Krajowej Gimnazjum nr 2
ul. Sikornik 34
44-114  Gliwice
e-mail: gim2-gliwice@oswiata.org.pl
Opiekun grupy:
mgr Izabela Drdzeń mgr inż. Agnieszka Złotek
Autorzy opisu:
Agata Rochoń, Anna Ciupka, Izabela Grandt, Anna Gajewska, Monika Balon, Sabina Janda, Ludmiła Mazur, Karolina Przyborowska, Paulina Janiga
Współpracujacy nauczyciele:
Podziękowania:
Dziękujemy panu Marianowi Jabłońskiemu ze Stowarzyszenia na rzecz dziedzictwa kulturowego Gliwic Metamorfozy za udostępnienie nam wielu ciekawych informacji.
Podziękowania kierujemy również w stronę pana Teofila Ciupki za opowieści o czasach przedwojennych Wilczych Dołów.
Dziękujemy pani polonistce mgr Marzenie Kopeć za korektę tekstu.

Ładowanie danych ...