W bliskim sąsiedztwie rezerwatu znajdują się: kopalnia węgla kamiennego Murcki, park w Murkach oraz obiekt sportowo-wypoczynkowo “Wesoła Fala”.

Infrastruktura: Na terenie rezerwatu nie istnieją zabudowania gospodarcze, lecz w bardzo bliskim sąsiedztwie znajduje się ośrodek sportowo-wypoczynkowy Wesoła Fala. Zlokalizowany jest tu również zbiornik wodny. Odnajdziemy tutaj również korty tenisowe, wypożyczalnię sprzętu wodnego, plac zabaw, restaurację, klub jeździecki, koło wędkarskie oraz domki kempingowe do wynajęcia. Przechodzi tędy Szlak Wesołej Fali. Warto dodać, że można tutaj znaleźć miejsca parkingowe, molo. Ławki są rozmieszczone przy zbiorniku wodnym oraz przy placu zabaw.

Historia

Rezerwat “Las Murckowski” został utworzony na terenie byłego nadleśnictwa Murcki w 1954 r. Rezerwat ten powołano zarządzeniem ministra leśnictwa z dnia 18 grudnia 1953 roku. Pierwotna powierzchnia rezerwatu wynosiła zaledwie 7,04 ha. Obiekt ten powołano w celu zachowania – ze względów naukowych, dydaktycznych, społecznych – fragmentu dawnej Puszczy Śląskiej, w której wyraźnie dominował drzewostan bukowy. Rosły tam liczne egzemplarze 250-280 letnich buków pospolitych (Fagus sylvatica) z domieszką dębów szypułkowego (Quercus robur) i bezszypułkowego (Quercus sessilis, syn. Quercus petraea) o rozmiarach 260-400 cm w pierśnicy.

Ze względu na zbyt mały obszar ochronny, w latach osiemdziesiątych wszczęto starania o poszerzenie powierzchni rezerwatu w kierunku wzgórza Wandy. Zostały one uwieńczone sukcesem – powierzchnia rezerwatu została powiększona 14-krotnie: “§ 1. W zarządzeniu Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 18 grudnia 1953 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Monitor Polski z 1954 r. Nr 1, poz. 18) wprowadza się następujące zmiany: §1. Otrzymuje brzmienie: §1 Uznaje się za rezerwat przyrody pod nazwą “Las Murckowski” obszaru o powierzchni 100,67 ha w Leśnictwie Murki Nadleśnictwa Katowice, położony w granicach miasta Katowice w województwie katowickim, oznaczony w planie urządzenia gospodarstwa leśnego na lata 1976-1981 jako oddziały lasu 83 g-i, 84 f-k, 85 c-h, 89 a-d, 99 a-c, 100 a. Celem ochrony jako zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych, społecznych fragmentu lasu, mieszanego o cechach naturalnych, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji przemysłowej”. [Monitor Polski z 1989 r. Nr. 17]

Granice zostały wytyczone w taki sposób, że w obrębie rezerwatu znalazły się najcenniejsze fragmenty dorodnych drzewostanów bukowych w wieku powyżej 100 lat. Nowo przyłączone tereny leśne miały korzystniejszą lokalizację, ponieważ znajdują się dalej od ruchliwej szosy z Tych do Katowic (poszerzonej w drugiej połowie lat siedemdziesiątych i przeobrażonej w dwupasmową autostradę o stale wrastającym natężeniu ruchu samochodów) i kopalni węgla. Rezerwat położony jest w sąsiedztwie pięciu kopalń węgla kamiennego: w Murkach., Czułowie, Giszowcu, Wesołej i Kostuchnie oraz w pobliżu dwóch zakładów przemysłu papierniczego w Czułowie Kostuchnie. Dlatego historia kopalń, ich działalność, jest nierozerwalnie związana z historią rezerwatu. Presja wymienionych zakładów była i jest bardzo duża, dlatego nie ma wątpliwości, że wpłynęła na rezerwat i zmieniła go. Działalność górnicza spowodowała obniżenie poziomu gruntu i doprowadziła do częściowego zawodnienia części ziem w południowo-wschodniej części rezerwatu. W związku z wieloletnim zanieczyszczaniem powierzchni lasów rezerwatu, zaliczono je do II strefy uszkodzeń. Można zaobserwować tutaj zjawisko obumierania pojedynczych buków. Szczególnie widoczne jest to w starszej części rezerwatu.

Na przestrzeni lat powstało wiele opracowań na temat Lasu Murckowieskiego. Warto zapoznać się z kilkoma z nich: “Rezerwaty przyrody województwa katowickiego (…) dają żywe świadectwo możliwości współistnienia przemysłu i przyrody ożywionej, czego dowodem jest rezerwat przyrody w Murkach” Krzywowini (1969 r.). Podobną opinię prezentował wcześniej Jaromin (1966 r.). Na słabe odnawianie się gatunku buków oraz dębów zwrócił uwagę Myczkowski w 1962 roku: “Jest to zjawisko zachodzące niemal we wszystkich starodrzewach bukowych na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Natomiast masowo wysiewa się i odnawia klon zwyczajny, zwłaszcza w południowej części rezerwatu, od strony kopalni.”

Ponieważ rezerwat sąsiaduje z obiektem sportowo-wypoczynkowym “Wesoła Fala” postanowiliśmy uwzględnić ten ośrodek w naszym opracowaniu. “Wesoła Fala” to teren administracyjnie należący do Miasta Katowice. Nazwa “Wesoła Fala dotyczy zarówno zbiornika wodnego jak i ośrodka wypoczynkowego. Przez ośrodek przepływa rzeka Przyrwa, która zasila zbiornik wodny. Teren kąpieliska od zawsze należał do Wesołej, która pierwotnie należała do miasta Tychy, później przez kilka lat była samodzielnym miastem aż w końcu wraz z reformą administracyjną z 1975 roku włączono ją do Mysłowic. Od czasu administracyjnych zmian granic “Wesoła Fala” należy do Katowic. Sam zalew został przekazany do użytku w 1969 roku.

Przyroda

Rezerwat “Las Murckowski” został utworzony w celu zachowania fragmentu lasu mieszanego o cechach naturalnych, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji przemysłowej. Teren jest zdominowany przez wzniesienia porozcinane dolinami potoków. Jest on urozmaicony, pofałdowany, występują tu znaczne różnice wysokości. Obszar rezerwatu na wysokości 270-350 m jest dość mocno zróżnicowany pod względem rzeźby terenu. W podłożu znajdują się łupki i piaskowce karbońskie, przykryte w niższych partiach piaskami i glinami pochodzenia plejstoceńskiego. Wykształciły się tu gleby bielicowe. Obszar rezerwatu odwadniany jest przez liczne potoki i cieki wodne. Część z nich zasila rzekę Mleczną. Rezerwat chroni lasy bukowe i mieszane, które porastają zbocza, pocięte malowniczymi, mały parowami Wzgórza Wandy. Najstarsze buki są pokaźnych rozmiarów i pamiętają Katowice z końca XIXw.

W pokaźnym drzewostanie rezerwatu, obok pomnikowych buków, występują także okazałe dęby: bezszypułkowy i szypułkowy. Oprócz strzelistych buków i rozłożystych dębów rosną brzozy, czasem sosna zwyczajna, czy posadzona przez leśników sosna wejmutka. Jednak dominującym zbiorowiskiem roślinnym jest kwaśna buczyna niżowa. W miejscach, do których przez ulistnione sklepienie lasu dociera światło, rosną krzewy: kruszyna, dziki bez czarny i bez koralowy. W runie najczęściej występuje śmiałek pogięty, paproć – narecznica krótkoostna a także borówka czarna i konwalijka dwulistna. Na terenie rezerwatu chronionych jest dziesięć gatunków roślin naczyniowych, trzy gatunki mchów oraz dwa gatunki grzybów.

Ochronie całkowitej podlegają: bluszcz pospolity, barwinek pospolity, kruszczyk szerokolistny. Ochronie częściowej podlegają: kopytnik pospolity, marzanka wonna, konwalia majowa, kruszyna pospolita, porzeczka czarna, kalina koralowa. Często można tutaj znaleźć konwalię majową (posiada intensywnie pachnące, drobne kwiaty), kruszczyka szerokolistnego, kalinę koralową (bardzo dekoracyjny krzew, o każdej porze roku). Rzadziej występują: kopytnik pospolity, marzanka wonna, gatunki objęte ochroną częściową. Reasumując w rezerwacie znajduje się dwieście dziesięć gatunków roślin naczyniowych, czterdzieści dwa gatunki mchów, sześć gatunków wątrobowców, trzy gatunki roślin epifitycznych (epifity inaczej porośla to rośliny samożywne rosnące na drzewach). Warto zwrócić uwagę na niektóre gatunki grzybów, występujących w rezerwacie. Rośnie tu między innymi sromotnik bezwstydny - chroniony gatunek grzyba, wydzielający charakterystyczny i nieprzyjemny zapach, zwabiający przede wszystkim muchy. Innym chronionym grzybem jest flagowiec olbrzymi. Na owocniki tego grzyba można natknąć się wczesnym latem. Występują one u podstawy pni wiekowych buków i dębów.

Lisy, kuny leśne, dziki to zwierzęta, które występują w rezerwacie oraz jego okolicach. Zachodzą tu czasem nawet daniele. Warto również zwrócić uwagę na mniejsze ssaki, żyje tu kilku przedstawicieli gryzoni: nornica ruda, mysz leśna, wiewiórka. Do zwierzątek owadożernych znajdujących się w lesie zalicza się ryjówki aksamitne, jeże wschodnie oraz krety. Warto dodać, że żyją tutaj nietoperze, które można zaobserwować wieczorem lub podczas pogodnych nocy. Jak w każdym lesie, liczną grupą zwierząt są tutaj ptaki. Ornitofaunę tworzą dzięcioły duże, kowaliki, szpaki, zięby, pełzacze, świergotek drzewny, kos, śpiewak, muchołówka szara i żałobna, grubodziób, kilka gatunków sikor oraz wielu innych przedstawicieli ptaków śpiewających. Rzadziej występują tu: dzięcioł zielonosiwy oraz pleszka.

Można tutaj również spotkać płazy i gady, lecz brak odpowiednich siedlisk sprawia, że niewiele jest ich na terenie rezerwatu. Występują tutaj żaby trawne, ropuchy szare, a na obrzeżach lasu i na terenie szkółek leśnych także jaszczurki zwinki. Ślimaki, pierścienice, wije i owady reprezentują grupę bezkręgowców. Wśród owadów, szczególną uwagę zwracają chrząszcze, a zwłaszcza przedstawiciele będącego pod ochrona rodzaju biegacz. Stosunkowo często występuje tu nadrzewek, który reprezentuje rodzinę pasikoniowatych. Larwy chrząszczy można znaleźć w butwiejącym drzewie.

Na terenie obiektu “Wesoła Fala” rosną wierzby białe, czarne olsze, sosny zwyczajne, modrzewie, brzozy brodawkowate. Na przydrożach, nasypach kolejowych można spotkać takie rośliny jak wrotycz, dziewannę i różne rośliny miododajne. Możemy tutaj podpatrzeć zające, bażanty, bociany, myszołowy, dzierzbę gąsiorek, jastrzębie. W pobliżu zbiornika wodnego lub na jego powierzchni znajduje się: grążel żółty (roślina objęta ochroną gatunkową), krwawnica pospolita (porasta brzegi). Rybami żyjącymi w zbiorniku wodnym są: płoć, karp, okoń, szczupak, leszcz, karaś. Swoje gniazda zakładają tu: kaczka krzyżówka i cyranka.

Ścieżka

Wybraliśmy ścieżkę, która da nam możliwość poznania żyjących na tym terenie roślin i zwierząt, istniejących między nimi zależności, poznania sposobów zagospodarowania lasu. Ma ona również na celu uświadomienie jak ważna jest ochrona przyrody.

Nasza ścieżka będzie prowadzić przez ulicę Spacerową, teren przy zalewie Wesoła Fala, następnie przez las dochodzący do rezerwatu “Las Murckowski”, dalej przez las do stawu “Hubertus”, by wyjść z drugiej strony zalewu.

1. Naszą podróż zaczynamy przy ulicy Spacerowej. W tym miejscu znajduje się dopływ Przyrwy. Jest to rzeka należąca do zlewiska Wisły. Po obu stronach ulicy znajdują się tereny rekultywacji szkód górniczych. Prowadzono tu zabiegi techniczne i biologiczne. Miały one na celu doprowadzenie to uproduktywnienia nieużytków. Prace były prowadzone rzez KWK “Wesoła”, sprawcę wspomnianych szkód. Rekultywacja ma na celu rozpoczęcie procesów glebotwórczych przez odpowiednie nawożenie mineralne i organiczne. Na tym terenie założono uprawę leśną. Po prawej stronie ulicy zasadzono modrzewie, sosny, a na brzegach rzędy brzozy, po lewej stronie rośnie wierzba oraz czarne olsze. Idąc trasą, którą wyznaczyliśmy, spotykamy rośliny charakterystyczne dla niżu, rosnące na przydrożach czy nasypach kolejowych: wrotycz i dziewannę. 

Okolice Zalewu Wesoła Fala są terenami rekreacyjno-wypoczynkowymi. Żyje tutaj fauna i flora wodna, błotna i szuwarowa. Po prawej stronie rozciąga się ogromny duży teren mokradeł porośnięty szuwarem trzcinowym i pałkowym. 

Na powierzchni wody można zobaczyć grążel żółty (roślina, która korzeni się zazwyczaj w silnie zamulonym dnie wód). Na brzegach zbiornika spotykamy krwawnicę pospolitą (roślina zielona występująca najwcześniej na mokrych łąkach i brzegach wód). W zalewie żyją liczne ryby: płoć, karaś, karp, okoń, szczupak, leszcz. Można tutaj spotkać kaczki krzyżówki. 

2. Opuszczając teren zalewu wchodzimy do lasu, zobaczymy tu dęby, buki, brzozy, topole, kruszynę pospolitą oraz sosny. Spotykamy dzięcioły. 

3. Idąc dalej napotykamy miejsce, w którym możemy poznać sposób zagospodarowania lasu. Znajdujemy się w miejscu, gdzie leśnicy przez celowe działania inicjują powstanie młodego lasu. W 80-letnim drzewostanie wycięto małe polany gdzie może rozwijać się młode pokolenie drzew.

4. Wchodzimy do rezerwatu. Jest to niezwykle ważne, cenne i interesujące miejsce ze względów ochrony przyrody i edukacyjnych. 

5. Dochodzimy do miejsca, gdzie następuje przebudowa drzewostanów. Dzieje się tak dlatego, że lasy przez wiele wieków były narażone na szkodliwe działanie przemysłu. Leśnicy podjęli próby ratowania naruszonej równowagi biologicznej. Dlatego zaczęli zastępować drzewa o złej kondycji zdrowotnej. Przebudowa realizowana jest przez nasadzenia i cięcia.

6. Doszliśmy do miejsca, gdzie znajduje się paśnik. Paśniki ustawia się z dala od uczęszczanych dróg, w celu dokarmiania zwierzyny. Dowiedzieliśmy się, że w tym lesie najczęściej do paśnika przychodzą daniele, sarny, jelenie i dziki.

Nasza wędrówka skłoniła nas do wielu refleksji na temat miejsca lasu w życiu człowieka. Doszliśmy do wniosku, że może być to miejsce naszego wypoczynku, domem niektórych zwierząt, oczyszczalnią z zanieczyszczeń, źródłem drewna, owoców i grzybów. 

Bibliografia

• Henel Krzysztof, 45 lat rezerwatu “Las Murckowski" [w:] “Przyroda Górnego Śląska”, 1998 nr 12


• Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 10 maja 1989 r., Monitor Polski.


• Dziennik Urzędowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Zarządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 18 grudnia 1953 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody, Monitor Polski.


• Dziennik Urzędowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Tokarska-Guzik Barbara, Rostański Adam, Gorczyca Jacek, Rostański Krzysztof M., Przyroda Katowic, Katowice 1996


• Chronimy przyrodę ojczystą, Państwowe wyd. naukowe, lipiec – październik 1982, zeszyt 4 - 5


• Przyroda województwa katowickiego pod redakcją Krzysztofa Rostańskiego, Krzeszowice 1997


• Czylok Andrzej, Gądek Bogdan, Tyc Andrzej, Przyroda Mysłowic, Mysłowice 2002


• Chmura Damian, Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, Katowice 2003

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
VIII Liceum Ogólnokształcace
ul. 3-go Maja 42
40-097  Katowice
Opiekun grupy:
mgr Aleksandra Bojarska 

Autorzy opisu:
Uczniowie klasy 1a w roku szkolnym 2006/2007, pod przewodnictwem przewodniczącego klasy: Michała Zblewskiego.

Współpracujacy nauczyciele:
W pracę zaangażowali się nauczyciele: biologii, j. polskiego, wychowania fizycznego i historii.

Podziękowania:
Składamy serdeczne podziękowania:
- za wnikliwą ocenę, korektę i doradztwo merytoryczne – nauczycielowi biologii: mgr Aleksandrze Bojarskiej;
- Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska oraz Nadleśnictwu Katowice za udostępnienie danych i pomoc w ich uzyskaniu;
- Wydziałowi Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego za udostępnienie zbiorów bibliotecznych;
- Panu Grzegorzowi Skurczak za udzielenie istotnych informacji;
- Panu Markowi Pukoczowi za udostępnienie aparatu;
- mgr Agnieszce Henel oraz mgr Renacie Buli za doradztwo merytoryczne.

Ładowanie danych ...